Bota balýandardyń baǵyn ashar týrnır

Japondar dzıýdosyn, kárister taekvondosyn álemge qalaı tanytqany sııaqty  bizde ózimizdiń ata-babamyzdan kele jatqan dástúrli tól kúresimizdi tórtkil dúnıege keńinen nasıhattaý  jolynda bar kúsh-jigerimizdi, qolymyzdan kelgen múmkindigimizdi aıanyp qalmaýymyz kerek.

Elimizde qazaq kúresiniń damýy jolynda ótetin dúbirli jarystar kóp dep aıta almaspyz. Solardyń biri ári biregeıi Raıymbek Túkeuly atynda jasópirimder arasynda respýblıkalyq dástúrli alaman jekpe-jek bolyp sanalady. Batyr babamyz Raıymbek týǵan jerimizden jaý jońǵardy qýyp shyǵýǵa eren erligin pash etken áıgili qolbasshy, áýlıe bolǵan bir týar jan.

Ata kúresimiz búgingi tańda aıyryqsha mazmunǵa ıe bolyp, jastarymyz súıip jattyǵatyn sport túrine aınalyp keledi. Degenmende bir orynda toqtap qalmaı, aldymen qazaq kúresin Azııa oıyndaryna, sosyn Olımpıada oıyndaryna kirgizý jolynda  alǵa maqsat qoıyp, tynymsyz tirlik jasaý basty mindetimiz.

Qazaq tarıhynyń aqtańdaq betterin aqtarǵanda Uly dalamyzǵa tóngen qaýip-qaterdiń aldyn bógep, jaýlaryn tyqsyrta qýyp, týǵan elimizdi azat etken aımúıizdi batyr babalarymyzdyń erlikterin kórip tánti bolamyz. Iá, Keńes ókimeti kezinde sol batyrlar men bılerimizdiń el qorǵaýda janyn bergeni týraly jazylǵan tarıhı jyr-dastandar nazardan tys qalyp, aıtylmaı kelgen edi. Degenmen de, elimiz óz táýelsizdigin alǵannan bastap, tarıh betteri jańasha jańǵyryp, joǵymyz tabylyp, óshkenimiz qaıta jandy. Sol qazaqtyń áıgili batyrlarynyń arasynan Raıymbek Túkeulynyń da alar orny aıyryqsha.  Raıymbek batyr jeti atasynan beri at qulaǵynda oınaǵan, erjúrek batyr, er qarýy – bes qarýdy urshyqsha ıirgen bilekti de júrekti tuqymnan taraǵan. Raıymbek batyr alty, jeti  jasynda jońǵar basqynshylaryna qarsy kúreste eren erlik kórsetip, el moıyndaǵan batyr atanady. Ásirese, batyr babamyzdyń Toraıǵyr men Sógeti arasyndaǵy mıdaı jazyqtaǵy «Oırantóbe» shaıqasynda jaý jońǵardy tas-talqan etken jeńisi tarıhta umytylmastaı oryn alǵan. Jońǵarlarǵa qarsy qantógiste Sataı, Bólek, Qyzylbórik, Qoıgeldi, Qystyq, Malaı, Esen, Baıseıit sekildi batyrlarmen birge ıyq tirese soǵysqan. Raıymbek batyr jekpe-jek óneriniń sheberi edi. Aıtalyq, qylyshtasý, kúresý, naızalasýmen qatar at ústinde túrli aıla-tásildi jaýyngerlerine úırete bilgen, aılaly atbegi, taqymy myqty shabandoz, saıysker qolbasshy bolǵan.

Mine, osyndaı qazaq tarıhynda aty aıshyqty batyr tulǵany eske alýǵa arnalǵan is-sharalardyń ishinde qazaq kúresinen  jasópirimder arasynda ótetin dástúrli jekpe-jektiń orny bólek. О́tken senbi, jeksenbi kúnderi Almaty oblysy, Ile aýdany, О́tegen kentindegi Balalar men jasóspirimder sport mektebiniń shańyraǵynda qazaq kúresinen qazaqtyń has batyry, áıgili qolbasshy, áýlıe Hangeldi Raıymbek Túkeulynyń atyndaǵy jasóspirimder arasynda dástúrli 24 jarys jalaýyn jebiretti.

Bul baıraqty jarys ulttyq kúresimizden álem, Eýropa jarystarynda topjarǵan birqatar apaıtós balýandardyń tusaýyn kesken jolashar jarys bolyp keledi. Negizi Raıymbek batyrdyń atyndaǵy osy jarystan kóptegen elge belgili balýandar qanattary qataıyp ósip shyqty. Mysaly, álem chempıony men álem chempıonatynyń kúmis júldegeri Baýyrjan Tálip, Erkin Saıdaqovtar aıtýly týrnırde bilek kúshin synap baqtary ashylǵan balýandar. Sonymen qatar  Nursát Bekasylov – álem chempıony  (2011 jyly), Jumajan Nurjan – Azııa chempıony (2011 jyly), Ámir Habıbýllaev – álem chempıonatynyń qola júldegeri (2004 jyly), Janat Esemberdıev – Qazaqstannyń birneshe dúrkin chempıony,  Qýanjan Erkebulan – sambo kúresinen álem chempıonatynyń qola júldegeri, Azııa chempıony, Raıymbek baba atyndaǵy jarystyń alǵashqy jeńimpazy, Rantaev Raıymbek – álem chempıony (2011 jyly),  Baqdáýlet Tólegenov – álem chempıonatynyń kúmis júldegeri (2003 jyly), Tabıǵat Arman – Qazaqstan chempıony, Azııa chempıonatynyń qola júldegeri. Mine, osy attary atalǵan balýandar batyr babamyzdyń jarysynda kúresip, shyńdalyp tanylǵan talantttar.

Qanshama jarystar búgin ashylyp, kóp uzamaı toqtap qalyp jatady. Al Raıymbek babamyzdyń atyndaǵy bota balýandardyń baǵyn ashyp kelgen bul alaman 24 jyl boıy toqtaýsyz uıymdastyrylyp keledi. Onyń bar qupııasy Allanyń osy jarysqa degen oń yqtııary bolsa, ekinshi batyr babamyzdyń rasymende kózsiz batyr ǵana emes, áýlıelik qudiretiniń kúshtiliginde me degen oı eriksiz keledi. Sonymen qatar osy jarysqa 24 jyl boıy qoldaý, kómek kórsetip, barlyq oblystyń muzbalaq jas balýandaryn basyn qosyp, joldaryn ashyp, osyndaı  alaman beldesýdi  joǵary deńgeıde uıymdastyryp kelgen Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen jattyqtyrýshy, batyrdyń tikeleı urpaǵy Raýan Qaparov syndy qazaq kúresiniń janashyrynyń arqasy bolsa kerek.

Qapardyń ózi qazaq kúresiniń elimizde damýyna jáne Jetisý óńirinen muzbalaq, apaıtós aty elge tanymal balýandardy jattyqtyryp shyǵarǵan tól kúresimizdiń bilikti mamany. Jetisý óńirinde sonyń ishinde Almaty oblysy Ile aýdanynda ata kóresimizdiń qarqyn alýyna ólsheýsiz úles qosyp kelgen ulttyq kúresimizdiń aty aıshyqty janashyry.

«Búgingi kún keshegi kúnniń shákirti», demekshi, keshegi ótken babalarymyzdyń urpaqtan-urpaqqa mura etip qaldyryp ketken  osy bir qudiretti de bekzat ónerimizdiń erkin qulash jaıa túsýine burynǵy ótken balýan babalarymyzdyń úlesi zor ekeninde daý joq. Sol tól ónerimizdi búgingi urpaqqa shashaýsyz jetkizip berip ketken  jandardyń aldynda bas ııýge bolady. Jandary jannattan bolǵaı  deımiz. Al, ata kúresimizdiń sharyqtaý jyldary elimiz egemen alǵan jyldardan bastaý alary  barshaǵa aıan. Elimiz táýelsiz el atanǵannan soń, tól kúresimizdi jańa zaman arnasyna  bura otyryp, jańasha túletip álem arenasyna shyǵarǵan birden – bir tulǵa Serik Adamuly Túkeevtiń de esimin erekesh atap ótken oryndy shyǵar. Serik Adamuly Dúnıejúzilik qazaq kúresi fedearııasyn basqarǵan jyldary tól kúresimiz Azııa oıyndarynyń jabyq keshendi baǵdarlamasyna kirip, erekshe damyp álem arenasyna shyǵa bastady. Jáne de Serik Túkeev osy Raıymbek batyr babamyzdyń týrnırine erekshe yqylaspen janashyryqpen qaraǵan jannyń biri. О́ıtkeni, aýyl talanttaryn ashatyn Raıymbek batyrdyń jarysy sekildi dúbirli  básekelerden qazaq eliniń  atanjilikti apaıtós bolashaq balýandary ósip shyǵatynyn jaqsy bilgen edi.  Sondyqtan qazaq kúresi degende osy ata kúresimizdiń damýyna orasan úlesin qosqan jandardyń esimiderin eske alyp otyrǵannyń ǵıbraty zor dep bilemiz.

Hosh, sonymen Raıymbek Túkeulynyń atyndaǵy respýblıkalyq týrnırge elimizdiń barlyq óńirinen 13 komanda, ıaǵnı 400-ge jýyq jasóspirim bota balýandar kelip jeńis úshin bozkilde aıamaı ter tókti.

Jarystyń bas hatshysy Qýanjan Qulpeısovtyń aıtýynsha bıylǵy jylǵy qatysýshy balýandardyń kúres deńgeıleri óte joǵary kórinedi. Kúres kileminde beldesken balýandar sheberlikteri birinen biri ótetin bolǵandyqtan jeńimpazdardy anyqtaý ońaı emes ekenin ardager balýan aıtyp otyr. Onyń basty sebebi,  birinshiden búgingi tańda ata kúresimizge degen jas býynnyń qyzyǵýshylyǵynyń artyp kele jatqany bolsa, ekinshiden  qatysýshylardyń jyl sanap sany arta túskeninen-aq bilýge bolady. Iáǵ rasymende osyndaı alaman jekpe-jekterdiń qazanynda qaınap shyńdalǵan jas balýandar bolashaqqa batyl qadam jasaı túsetinderi belgili. Sondyqtanda Raıymbek babamyzdyń bul jarysyn jasóspirmder jyl boıy asyǵa kútip daıyndyqtaryn barynsha shyńdap keledi.

Jarystyń saltanatty ashylýynda sóz alǵan qazaq kúresiniń tuńǵysh prezıdenti, professor Erǵalı Muhıtdınov, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen qaıratkeri, «Barys» ordeniniń ıegeri, Qazaqstan Respýblıkasy bilim berý salasynyń úzdigi, Almaty oblysynyń qurmetti azamaty Toqqoja Estenov, syndy ardaqty aqsaqldar tól kúresimden ótkeli otyrǵan aıtýly týınırdiń ereksheligine toqtalyp ótip, jasóspirim balýandarǵa aq batalaryn berdi. Sonymen qatar Almaty oblysy Deneshynyqtyrý jáne sport basqaramasy Sporttyq ınfroqurylym men Buqaralyq jáne ulttyq sportty damytý bóliminiń basshysy Jasulan Bolatuly Qalıaqparov   pen Almaty oblysy Ile aýdany ákiminiń orynbasary Qýat Qarabaıuly Aqshambaevtar dástúrli túrde ótkizilip kelgen Raıymbek batyrdyń atyndaǵy jekpe-jektiń elimizde  ulttyq kúresimizdiń damýyna ólsheýsiz úles qosyp kelgen biregeı jarystyń biri ekeninen tilge tıek etip, syn kilemine shyǵatyn balýandarǵa sáttilik tiledi.

Saltanatty ashylýy rásimi aıaqtalǵannan soń balýandar kúresi jalǵasyn tapty. Jarystyń alǵashqy kúngi qortyndysy boıynsha 9 salmaq dárejesi boıynsha kúresken jeńimpaz balýandardyń esimderi belgili boldy. 46 kg salmaqta Jetisý oblysynyń balýany Sembaı Nurym altyn júldeger atansa, 50 kg Almaty qalasynan Rahymbaı Zamanbek birinshi orynǵa ıe boldy. Sonymen qatar 55 jáne 60 kg salmaqtarda qyzylordalyq Júsip Nursáýlet pen Shymkent qalasynan Serikbaı Saǵyndyqtar óz salmaqtarynda top jardy. Sonymen qatar 65 kg,70 kg,82 kg jáne 82 kg joǵary salmaqtarda Qaraǵandy oblysynan Ertarǵyn Ashatuly, Jetisý oblysynan Jıhanger Murat, Jambyl oblysynan Dosymjan Turash, Shymkent qalasynan Nurasyl Asqar men Qaraǵandy oblysynan Álisher Salyq aıtýly respýblıkalyq Raıymbek batyrdyń atyndaǵy alaman jarystyń jeńimpazdary atandy.

Jarys jeńimpazdary men júldegerleri uıymdastyrýshylardyń daıyndaǵan medal, kýboktarymen qosa  aqshalaı syı-syıapattarmen marapattaldy. Osylaısha qazaqtyń  batyry, áıgili qolbasshy Hangeldi Raıymbek Túkeulynyń  atyndaǵy 24 márte ótip otyrǵan alaman jarys  sátti aıaqtalyp, tarıh qoınaýyna endi. Iá, árbir alash azamaty tól kúresimizdi Olımpıada oıyndarynan kórgisi keledi. Kim bilsin, ol kúnniń de aýyly alys emes shyǵar. Talaı-talaı qabyrǵaly balýandardyń tomaǵasyn túrgen bul týrnır eshqashan týyn túsirmese eken deımiz. О́ıtkeni, balýandar úlken jarystar arqyly shyńdalady, ósedi. Al, osy oraıda Raıymbek batyrdyń atyndaǵy baıraqty jarystyń alar orny aıryqsha.

Aqyn ORDABAIULY

Foto:  Torǵyn NURǴABYLQYZY