ات — قازاقتىڭ اۋاسى مەن دالاسى

ات ءدۇبىرى ەستىلگەندە بويىندا قانى تۋلامايتىن قازاق جوق. قازاقتىڭ توي مەن تامشاسى  قاشاننان ارعىماقتىڭ جارىسىنسىز، ات سپورتى ويىندارىنسىز وتپەگەنىن بىلەمىز.

قىمىزمۇرىندىق، اس، بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزۋ سەكىلدى ەل ىشىندەگى كوپتەگەن مەرەكەلەر الامان ات جارىستارىنسىز  وتپەيتىن بولعان. كۇندەلىكتى تىرشىلىگى جىلقىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاننان سوڭ، بابالارىمىز بارلىعىن جىلقىعا قاتىستىرىپ ايتىپ وتىرعان. مىسالى، جىلقى مىنەزى، جىلقىنىڭ جەرشىلدىگى، جىلقىعا بايلانىستى ادەت-عۇرىپتار مەن نانىم-سەنىمدەر جىلقى تۇستەۋ، جىلقى جانە ساز ونەرى، ەر-تۇرمان جىلقىدان الىناتىن ونىمدەر تاعىسىن ايتا بەرسە جەتەرلىك.

جالپى، قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعىنداعى جىلقىنىڭ ورنى مەن ءرولى ايرىقشى بولعانىن بىلمەيتىن جان جوق شىعار. سوندىقتان دا جىلقىعا قۇرمەت قازاق ءۇشىن ەرەكشە. اتا-بابالارىمىز استىنداعى اتىن بايگەگە قوسىپ، كوكپارعا سالىپ نەمەسە ۇيدەگى  شارۋاعا ءمىنۋ ءۇشىن دە ۇنەمى باپتاپ، كۇيىن كەلتىرىپ وتىرۋدى قالىپتى جاعدايعا اينالدىرعان. تۇلپار تۋار ق ۇلىندى ەنەسىنىڭ قۇرساعىنان تانيتىن قازاق ءۇشىن جۇيرىك ۇستاپ  باعىم-كۇتىمىنە ەرەكشە ءمان بەرىپ، بايگەگە سالۋ ۇلكەن ونەر دەۋگە بولادى. ارينە، جۇيرىك ۇستاپ، ات جۇگىرتكەن اتبەگىلەردىڭ بايگىلى  بولىپ جاتقانى، باعى جانىپ، ەل ىشىندە اتتارى شىعىپ قانا قويماي داۋلەتى تاسىپ ابىرويى ارتا تۇسەدى.

ات-قازاقتىڭ اۋاسى دا دالاسى،

اتسىز ءبىر كۇن تۇرا المايدى بالاسى!

ات-بيىككە شىعاراتىن اسپانداي،

ونسىز-ونىڭ اشىلمايدى اياسى.

قايعىسىن دا قۋانىشىن دا بولىسكەن،

ات-كوزىنىڭ بەينە اعى مەن قاراسى.

كىسىنەسە-تىلدەسكەندەي يەسىمەن

اتتىڭ ارتىق سىقىلدى باعاسى — دەگەن شابىت شاقىرار ولەڭ شۋماقتارىن وقي وتىرىپ، قازاققا اتتىڭ قانشالىقتى جاقىن ەكەنىن بىلەمىز. جىلقى مالىنىڭ تەگى قازاق دالاسى بوپاي قىستاعىنان تابىلعان جادىگەرلەر ارقىلى بەلگىلى بولعانىن بۇگىندە كەڭىنەن  جازىلىپ ايتىلۋدا. جىلقى مالىن جاعالاعان جاندا بەرەكە بولارى حاق. جىلقى تۋرالى قانشاما  جىر-داستاندار جازىلدى دەسەڭشى. بۇگىن ءبىز ات سپورتىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسىپ جاتقان ساعىمكۇل ورازىمبەتقىزى، 7 جاسىندا ات جالىن ۇستاپ ءمىنىپ، ۇلى الاماندا اتقا شاۋىپ جۇرگەن جۇرەكتى بالا اقجول مەن ات سپورتىنان وتكەن الامان بايگەلەر تۋرالى  از-كەم ءسوز ەتسەك.

جىلقىنى جاعالاعان جانعا بەرەكە مەن داۋلەتتىڭ كەلىپ قونارى انىق. نەگىزى، سول تۇلپارلارعا شاباتىن جاس شاباندوزداردىڭ  بويىنداعى مىقتىلىعى، جۇرەكتىلىگى، شەبەرلىگى بارلىعى ساپ كەلەتىن ءوز الدىنا ءبىر توبە ۇلكەن مەكتەپ ەكەنىنە قازىرگى كەزدە ايرىقشا ءمان بەرىلىپ، ولاردى دايارلاۋ جولعا قويىلۋدا.

الماتى ماڭىنداعى كوكباستاۋ دەگەن اتشاباردى بىلمەيتىن جان جوق شىعار. سول جەردە جىل ون ەكى اي نەبىر ات سپورتىنان الامان جارىستار ءوتىپ، اتقۇمار حالىق ۇلكەن اسەر الىپ تۇراتىن كيەلى جەر دەسە بولعانداي. سول ماڭدا كوپتەگەن ات جۇگىرتەتىن اتبەگىلەر شوعىرى ورنالاسقان. مەرحات بۇلعىنوۆ سەكىلدى اتبەگىنىڭ باپتاعان دۇلدىلدەرى دە كوپتەگەن بايگەدە توپجارىپ، ەل اۋىزىندا ءجۇر. سونىڭ قاسىندا اتتارىن باتپاسىپ، شارۋاشىلىعىن باسقارىپ قازاقتىڭ ءبىر اتقۇمار ارداقتى ايەلى دە بار. ونىڭ اتى – ساعىمكۇل ورازىمبەتقىزى. ساعىمكۇلدىڭ ءتول نەمەرەسى  اقجول تۋرالى اڭگىمە ءتىپتى بولەك. اقجول 7 جاسىنان ات جالىن ۇستاپ ءمىنىپ ۇلى الاماندا بايگەگە شاپقان ەكەن. مىنە، ناعىز قازاقتىڭ تۋما تالانتتى ۇلى دەسە بولعانداي. ءيا، 7 جاسىندا بالا وڭى مەن سولىن ازەر تانيتىن كەز ەمەس پە، ال اقجول بالا ەسىك پەن توردەي جۇيرىكتىڭ ۇستىنە قورىقپاي ءمىنىپ، الامان بايگەگە جۇرەكسىنبەي شاۋىپ توپجارىپ ءبىرىنشى بولىپ كەلىپتى. بولار بالا بەسىگىندە بۇلقىنار — دەگەن وسى بولار. مىنە، قىزىق دەسەڭشى. بۇل جاستا بالا دالادا دوپ قۋىپ، ساۋبا قامشى تاياقتى ات قىلىپ ءمىنىپ شاۋىپ جۇرەتىن كەزى ەمەس پە. اقجولدىڭ مۇنداي باتىرلىعىنا سۇيسىنبەي قويماسسىڭ، ءسىرا. حوش، اپاسى  ساعىمكۇل  مەن اعاسى ەرماحاننىڭ تاربيەسىندە وسكەن جالىندى ءجاسوسپىرىم بۇگىندە جاسى 12-كە كەلسە الامان جارىستاردا جۇيرىككە ءمىنىپ بايگىلەتىپ ءجۇر. بۇل قازاقتىڭ قانىندا بار قاسيەت ەكەنى داۋسىز. دەگەنمەن دە وقتاي زۋلعان اتتىڭ ۇستىنەن اۋىپ قالماي، جايداق كۇيدە  قانشاما شاقىرىمدى شاۋىپ ءوتىپ، امان-ەسەن مارەگە كەلۋ ات ۇستىندەگى بالانىڭ دا شەبەرلىگى مەن جۇرەكتىلىگىنىڭ ۇلكەن  سەپتىلىگى  بولارى انىق. سوندىقتان دا اقجول جۇماتاي شاباندوز قازىردىڭ وزىندە ەل اۋزىنا ىلىگە باستاعان تالانتتى جاستىڭ ءبىرى بولىپ ءجۇر. ءيا، بار جاقسىلىقتار انا سۇتىمەن اناسىنىڭ تاربيەسىمەن كەلەدى دەسەك، ساعىمكۇلدىڭ دە اتقا دەگەن قۇمارلىعى بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ الدىنان شىقسا كەرەك. سوندىقتان قازاقتا ەردىڭ جۇگىن كوتەرگەن ەر مىنەزدى، ەلجاندى، باتىر انالار بولعانى اقيقات. قازاقتا ەل باسىنا كۇن تۋعاندا دا قولعا قارۋ الىپ جاۋعا ەرلەرمەن بىرگە يىق تىرەسە اتتانعان قاراكوز قىزدارىمىز دا بولعانى بەلگىلى. ال، بەيبىتشىلىك زاماندا ەل ەكونوميكاسىنىڭ ءاربىر سالاسىندا  مايتالمان ەڭبەگىمەن ەل قۇرمەتىنە بولەنگەن قانشاما قازاق ايەلدەرى  بولعانى بەلگىلى. ساعىمكۇل ورازىمبەتقىزى دا ەلىم، جەرىم دەيتىن، ۇلتتىق سپورتتىڭ ۇلتجاندى جاناشىرى. بالالارىنىڭ بارلىعىن 7 جاسىنان اتقا قوندىرىپ بايگەگە شىعارىپ جۇرگەن اتقۇمار انا، نەمەرەلەرىنىڭ اتقا جاقىن جۇرگەنىن قالايدى. ءيا، تەك قانا ات جاعالاماي سول ءداستۇرلى ات سپورتى ونەرىن دامىتۋعا ۇلەس قوسۋلارىن تىلەيدى. انا جۇرەگى وسىنى مەڭزەيدى.

ارينە، قۋانا قۇپتارلىق تاربيە. جۋىردا ساعىمكۇل  وزى تۋىپ وسكەن كەنەن اۋىلىندا نەمەرەسى ەدىگەنىڭ 1 جاسقا تولۋىنا وراي، الامان بايگە ۇيىمداستىرىپ، حالىققا ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنەن تاماشا ءبىر شارانى تارتۋ ەتتى. ۇلتتىق سپورتتىڭ ىشىندە قازاق كۇرەسى، جاياۋ جارىس جانە قول كۇرەس، بالالار جارىسى سەكىلدى تۇرلەرىنەن وتكەن باسەكەدە قاتىسۋعا كەنەن سورەسىنىڭ ماڭىنا جينالعان حالىقتا  ەسەپ بولمادى. سوڭىنان ات جارىستارىنان بايگەلەر باستالدى. الدىمەن جارىس جولىنا تاي جارىستارى شىقتى. وندا شۋدان كەلگەن  شتابحاننىڭ «مىرزاتورى» جۇيرىگى ءبىرىنشى بولىپ مارەگە كەلدى. ەكىنشى بولىپ قاقپاتاس  اۋىلىنىڭ اتبەگىسى جاندوس سەيدۋاليەۆتىڭ «تايبۋرىلى» اۋىزدىعىمەن الىسىپ جەتتى. سوسىن قۇنان بايگەلەردەن ۇزدىك شاپقان جۇيرىكتەر انىقتالدى. بۇل بايگەدە تالاعات داۋىشەۆتىڭ «قۇنان مىرزا» جۇيرىگى مارە سىزىعىن ءبىرىنشى بولىپ شاۋىپ ءوتتى. ۇزىناعاشتىڭ اتبەگىسى باقىتجاننىڭ «كۇرەڭى» ەكىنشى بولىپ تىركەلدى. ال، كەنەن اۋىلىنان تەمىرلان ۇشكەننىڭ «يرسۋ» اتتى سايگۇلەگى ءۇشىنشى جۇلدەگە يە بولدى.  حالىقتىڭ اسىعا كۇتكەن الامان جارىستار دا كوپ ۇزاماي  باستالدى. اۋىزدىعىمەن قۇس تىستەگەن جۇيرىكتەر 25 شاقىرىمعا جارىس جولىنا شىققان ەدى.  بۇل سىندا قوردايدان كەلگەن رۋسلان ءابدراحيموۆتىڭ «جەبە» جۇيرىگى جەكە دارا كەلدى. ەكىنشى ورىندى شامالعاننان اۋىلىنان كەلگەن مىرزاقابىل امانوۆتىڭ «گاۋحارتاس» جۇيرىگى يەلەندى.

جاياۋ جۇگىرۋدەن  مەركەدەن كەلگەن سامات تۇيمەتاەۆ الدىنا جان سالمادى. ەكىنشى ورىندى كەنەن اۋىلىنىڭ جەلاياعى ەلامان ىسقاق جەڭىپ الدى. قول كۇرەسىنەن كەنەن اۋىلىنىڭ بالاسى الماسقا قارسى ەشكىمنىڭ بىلەگى شىداماسا، قازاق كۇرەسىنەن كەنەن اۋىلىنىڭ دارىندى بالۋانى، سامبو كۇرەسىنەن رەسپۋبليكالىق جارىستاردا بايگە ولجالاپ جۇرگەن اكىمعالي سادىرباەۆ  فينالدا ءوزىنىڭ اۋىلداسى  داستان بەلەكتى جەڭىپ، جارىستىڭ جەڭىمپازى اتاندى.

مىنە، وسىنداي ءداستۇرلى ۇلتتىق ات سپورتى ويىندارى قازاق پەن قىرعىزعا بەلگىلى  اقيىق اقىن كەنەن ازەرباەۆتىڭ اتىنداعى  اتشابارىندا ءوتىپ، ات ءدۇبىرىن اڭساپ قالعان اتقۇمار اۋىل حالقى ەرەكشە اسەرلەرىمەن ۇيلەرىنە  تارقاستى. دۇبىرىمەن ءدۇيىم جۇرتتى ۇيىرگەن ايتۋلى ات جارىسى ۇلتتىق ات سپورتى ويىندارىنىڭ دامي تۇسۋىنە ءسال دە بولسا ۇلەس قوسقان ەل ىشىندەگى  بايراقتى بايگەنىڭ ءبىرى بولعانى ءسوزسىز.

 

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى