جانىمدا سول جەكپە-جەك

ايتجان شاڭعاراەۆ

الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى، ەۋروپا جانە كسرو چەمپيونى، كسرو كۋبوگىنىڭ يەگەرى

اۋىل شەتىندەگى شاعىن توبەشىككە ءبىر توپ بالا جارىسا جۇگىرىپ بارادى. ماقسات — تۇيەنىڭ وركەشىندەي شوقيىپ تۇرعان توبەنىڭ باسىنا ءبىرىنشى بولىپ جۇگىرىپ شىعۋ. بۇتىندا شولاق قارا شالبار، ۇستىنە اق كويلەك كيگەن شىمىر كەلگەن قارا بالا قاتارلاستارىن ارتقا تاستاپ، توبەنىڭ باسىنا ءبىرىنشى بولىپ جۇگىرىپ شىقتى.

بەينە ءبىر تۇعىرىنا قونعان قىران بۇركىتتەي اينالاسىنا ءبىر كوز تاستاپ الىپ، ەنتىگىن ازەر باسقان كۇيدە:

ء–اي سەندەردى قانشا كۇتەم، مىقشىمداماي شىقساڭدارشى بەرى، – دەپ، ءبىر جۇگىرىپ، ءبىر اياڭداپ كەلە جاتقان دوستارىنا ماساتتانا قاراپ جاڭقالانعان جارتاستىڭ ۇستىنە وتىرا كەتتى. ەت قىزۋىمەن بويىنان اققان قارا تەردەن ۇستىنە كيگەن كويلەگى سۋعا مالىپ العانداي. بۇل جەلدەن جۇيرىك قارا دومالاق بالانىڭ اتى ايتجان ەدى.

كوپبالالى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن دارابوز بالۋان، ايتجان جاستايىنان كۇرەس دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن قۇمار بولىپ ءوستى.

ات توقىمىنداي عانا قاراسۋ اۋىلىنان ەلگە تانىمال كوپتەگەن بالۋاندار شوعىرى شىقتى. سولاردىڭ ىشىندە ايتجاننىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى، ەۋروپا چەمپيونى، كسرو چەمپيونى، كسرو كۋبوگىنىڭ يەگەرى جانە دە كوپتەگەن حالىقارالىق جارىستاردىڭ جەڭىمپازى ايتجان شاڭعاراەۆ قازاق سپورت تاريحىندا اتى ايشىقتالىپ قالعان بالۋاننىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلىنەدى. ەلىمىزدە سامبو كۇرەسىنىڭ دامۋىنا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسا بىلگەن تالانتتى بالۋاننىڭ جەكپە-جەگىن سول 1970-80جىلدارى تاماشالاعان جانكۇيەرلەر ءالى كۇنگە دەيىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى.
جولبارىستاي جىلدام، ارىستانداي ايباتتى، تۇلكىدەي ايلاكەر ايتجان قارسى كەلگەن بالۋاننىڭ جاۋىرىنىن جەرگە قاداپ، كورەرمەننىڭ كوزايىمىنا اينالىپ وتىرعان.

ايتجان 1963 جىلى الماتى وبلىسى ىلە اۋدانى، قاراسۋ اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اعاسى نۇرعوجا ارتىنان ەرگەن ءىنىسىنىڭ كۇرەس دەسە دەلەبەسى قوزاتىن تالاپتىلىعىن بايقاپ 11 جاسىنان كۇرەس زالىنا جەتەلەپ الىپ كەلەدى. الدىمەن بوزكىلەمدە كوك مايساداي اۋناي كەتكەندى جاقسى كورەتىن قارا بالا وسە كەلە باعىن ءدال سول كۇرەستەن كورەتىنىن بىلمەگەن ەدى.
تالانتتى ۇل كوپتەگەن ەلگە بەلگىلى بالۋاندار سەكىلدى كۇرەستەگى العاشقى ءبىسسىمىلاسىن قازاق كۇرەسىنەن باستايدى. قازاق كۇرەسىندەگى قىرقا شالۋ، جامباسقا سالۋ، جوتادان لاقتىرۋ سەكىلدى ايلى-ادىستەردى جاقسى مەڭگەرگەنىنىڭ پايداسىن كەيىنىرەك ءىرى سايىستارعا تۇسكەندە جەمىسىن كورەدى.

اۋىل-اۋماقتاردا وتكەن ءدۇبىرلى جارىستاردىڭ بارىندە الدىنا جان سالماعان تالانتتى بالۋان، اۋىل حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالادى. كوپتىڭ كوزايىمى بولعان دارىندى جاس، ومىردەگى اسقاق ارمانى الەم ارەناسىندا ونەر كورسەتۋدى ماقسات ەتەدى.

ول كەزدە ۇلكەن كۇرەستىڭ ءدامىن تاتا باستاعان جاس دارىن، جولدىڭ الىستىعىنا قاراماي جاتتىعۋعا قاجەتتى كيىم-كەشەكتەردى قولقورجىنىنا تولتىرىپ الىپ، قاراسۋدان الماتىعا قاراي قاتىنايتىن-دى. جاتتىعۋدان كەشىگىپ قالماۋ ءۇشىن اۆتوبۋس كۇتىپ قانشاما تىپىرشىپ اسىعاتىن. ءيا، كۇن سايىن اۋىلدان قالاعا قاتىناۋ ءجاسوسپىرىم بالا ءۇشىن وڭاي ەمەس ەدى.

قازمۋ-دىڭ سپورت زالىندا ءىنىسى قايرات ەكەۋى باپكەرلەرى تەمىرحان دوسمۇحامبەتوۆتىڭ ءاربىر ايتقان اقىل-كەڭەسىن بۇلجىتپاي ورىنداپ، بوزكىلەمدە جاتتىعۋىن شىڭداي تۇسەدى.

ءبىرىنىڭ قولى ءبىرىنىڭ كۇرتەشەسىنە تيسە بولدى كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ءادىس جاساۋعا تىرىسادى. قۇيىنداي ۇيىتقىعان قىم-قيعاش، ايلا-تاسىلدەر دامىلسىز جاسالىناتىن.

تىلەرسەكتەن ءىلىپ الىپ شالعاندى ايتجان اسقان شەبەرلىكپەن جاسايدى. مىنە، باپكەرىنىڭ: «جاتتىعۋ اياقتالدى»، – دەگەن ءسوزىن تىڭداي سالا قوس باۋىر، قوس بالۋان، شۇمەكتەپ اققان تەرگە شومىلىپ قۇشاقتاسىپ كىلەمنەن شىعىپ كەلەدى.

وسى ساتتە بولات تۇياق بالاپاندارىن باۋلاعان اتا قىران سەكىلدى تارلانبوز جاس تالانتارىنىڭ كۇرەسىنە كوڭىلى تولعان باپكەرى قياقتاي قارا مۇرتىن سيپاپ، ريزاشىلىقپەن ارقالارىنان قاعىپ قوياتىن.

«جاتتىعۋدى ىسىلساڭ، جارىستا قىسىلماسسىڭ»، دەمەكشى، جاتتىعۋدا جان تەرىڭ شىقپاي، جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن قوس بالۋان جاقسى بىلەدى.
مىنە، وسىنداي ماڭداي تەر مەن تالماس تالاپتىڭ ناتيجەسىندە ايتجاننىڭ الماعان اسۋى بولمادى. بالا كۇنگى ارمانىنىڭ ورىندالار ساتتەرى دە جەتتى.

ايتجاننىڭ اتا-اناسى تەمىرجولشىلار. اكەسى تۇرار ەلگە قادىرلى قاراپايىم جان بولاتىن دەيدى كوزىن كورگەندەر. كوپبالالى وتباسىنىڭ وتاعاسىن سۇم اجال 53 جاسىندا الىپ كەتىپ، بار سالماق نۇربالا اناعا جۇكتەلىپ قالادى. ءومىر قيىنشىلىعىن جەڭە بىلگەن، قايسار انا 4 ۇل، 4 قىزدى اياعىنان نىق تۇرعىزىپ قاتارعا قوسادى. ايالاپ وسىرگەن ۇل-قىزدارى ومىردە ءوز ورىندارىن تاۋىپ اتا-انانىڭ پارىزىن وتەدى.
شاڭعاراەۆتار وتباسىنداعى ۇلداردىڭ تورتەۋى دە سپورت دەسە ىشكەن استارىن جەرگە قوياتىن اۋىل ماقتانىشتارى بولىپ وسەدى.

نۇربالا انا بالالارىنىڭ الىپ كەلگەن ءار مەدالىن مۇقيات ساندىققا ساناپ سالىپ، رەت-رەتىمەن قاتتاپ قويادى ەكەن. ءاربىر وتكەن جارىستاردان تالانتتى بالۋان جۇلدەسىز ۇيگە ورالامايتىن. ماقتاۋ قاعازدارىن قولىنا الىپ، جۇگىرىپ ۇيگە كىرگەندە اكەسى اناسى نۇربالا قۋانىشتان ماڭدايىنان ءسۇيىپ جاتسا، اكەسى تۇرار ماڭدايىنان يىسكەپ ريزا بولىپ، باتاسىن بەرىپ وتىرۋ شاڭعاراەۆتار وتباسىندا جاقسى ءبىر قالىپتاسقان ادەتكە اينالا باستاعان ەدى.
«الىپ انادان تۋادى»، دەمەكشى، سايدىڭ تاسىنداي بالۋانداردى دۇنيەگە اكەلگەن نۇربالا انانىڭ ارمانى جوق دەسە بولعانداي.

سول كەزدەرى اۋىل حالقى ورتالىق مادەنيەت ۇيىندە شاڭعاراەۆتار وتباسىمەن كەزدەسۋ وتكىزۋدى داستۇرگە اينالدىرىپتى.

ءۇي ءىشى ديپلوم، ماقتاۋ قاعاز، حرۋستال، كۋبوكتاردان جايناي ءتۇسىپ، بەينە ءبىر سپورت مۇراجايىنا اينالا باستايدى. ارينە، شاڭعاراەۆتار وتباسىنداعى سپورتشى بالالاردىڭ اراسىنان وزىپ العا كەتكەنى ايتجان بولاتىن. ايتجاندى اعاسى نۇرعوجا 11 جاسىندا كۇرەسكە جەتەكتەپ اكەلگەننەن باستاپ، تالانتتى بالۋان اسقار-اسقار بەلەستەرگە كوتەرلىپ، تابىستى ونەرىلەرىمەن ەل نامىسىن ابىرويلى قورعايدى.
«بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش»، دەمەكشى، بالانىڭ بويىنداعى بار تالانتىن كورىپ اشا بىلگەن باپكەر ناعىز بىلگىر، مامان جاتتىقتىرۋشى بولىپ سانالاتىنى بەلگىلى. ايتجاننىڭ بويىنداعى حاس بالۋانعا ساي، ايرىقشا قاسيەتتەرىن جازباي بايقاعان سول كەزدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى تەمىرحان مىڭايدار ۇلى دوسمۇحامبەتوۆ ايتجاندى بىردەن ءوز قاناتىنىڭ استىنا الىپ جاتتىقتىرىپ، الەم ارەناسىنا الىپ شىعادى. بىلىكتى جاتتىقتىرۋشىنىڭ قاراماعىنا تۇسكەن ايتجان كۇننەن –كۇنگە شەبەرلىگى ارتىپ، سامبودان قازاقستاندا وتەتىن ءىرى جارىستاردىڭ بارىندە دەرلىك توپجارادى.

ايتجان سپورتپەن اينالىسا ءجۇرىپ، وقۋىنان قول ۇزبەيدى. ءبىلىم مەن سپورتتى ۇشتاستىرا بىلگەن دارىندى جاس العا قويعان ماقساتىنا ادىمداي قادام جاسايدى. نەگىزىندە ايتجاننىڭ ناعىز بالۋان رەتىندە قالىپتاسقان كەزى ول ستۋدەنتتىك شاق بولاتىن. قازاق مەملەكەتتىك زاڭ فاكۋلتەتىندە ءبىلىم نارىمەن سۋسىنداي باستاعاننان باستاپ سپورتتا تولاعاي تابىستارعا جەتە باستايدى. ايتجان 1976 جىلى جۋكوۆسكي قالاسىندا جاسوسپىرىمدەر اراسىندا وتكەن كسرو بىرىنشىلىگىندە 42 كگ سالماق بويىنشا قارسىلاس شاق كەلتىرمەي التىن القانىنا موينىنا تاعىپ، العاشقى ءىرى جەڭىسىنىڭ جەمىسىن كورەدى.

ارينە، ءار بالۋننىڭ ومىرىندە ەڭ ءبىر ەستە قالاتىن ءساتتى جەكپە-جەگى مەن ءساتسىز جەكپە-جەكتەرى بولاتىنى زاڭدى. ءومىرىنىڭ وتكەلدى ساتتەرىنىڭ ءبارى بوزكىلەمدە وتكەنى انىق. ءوز ومىرىندەگى ەڭ قيىن دا اۋىر بەلدەسۋ ايتجان ءۇشىن 1981 جىلى قاراعاندىدا وتكەن كسرو چەمپيوناتى بولعان ەكەن. ءار رەسپۋبليكانىڭ ۇكىلەپ قوسقان 18 بالۋانى كسرو چەمپيونى اتاعىن كەنشىلەر جەرىندە ساراپقا سالادى. سوندا ايتجان جارتىلاي فينالدا الەمنىڭ ەكى دۇركىن چەمپيونى اندرەي حودىرەۆتى 3:2 ەسەبىمەن ۇتىپ، فينالدا ءوز جەرلەسى جاسوسپىرىمدەر اراسىنداعى الەم چەمپيونى قانات بايشولاقوۆپەن كەزدەسەدى. ارپالىسقا تولى ايقاستا ايتجاننىڭ جۇلدىزى جانىپ، وداق چەمپيونى اتانادى.

سول جەكپە-جەكتى تاماشالۋعا كەلگەن حالىقتا ەسەپ بولماعان ەكەن. ءيىن تىرەسىپ، قىزىقتاعان سول باسەكەدە سپورت كەشەنننىڭ ىشىنەن ايتجانعا ءبىر ادام جان ايعايدى سالىپ جانكۇيەرلىك ەتىپتى.
زال تولى حالىق ءوز جەرلەستەرى بايشولاقوۆقا جانكۇيەر بولىپ جاتقاندا، كوپ ىشىنەن ءبولىنىپ شىعىپ، ايتجاننىڭ جىگەرىن جەبەگەن جان سامبو كۇرەسىنەن قر ەڭبەگى سىڭگەن باپكەر مەرەي قويشىبەكوۆ ەكەن. سول ءبىر جانكەشتى بەلدەسۋدى مەرەي اعامىز ءالى كۇنگە دەيىن ءۇمىتپاي، اسەرلەپ تۇرىپ ايتاپ بەرەدى.

ايتجاننىڭ ەسىندە قالعان تاعى دا ءبىر تارتىستى وتكەن جەكپە-جەك كسرو كۋبوگى ءۇشىن وتكەن بايراقتى سىن بولىپتى. سول ءدۇبىرلى جارىس الدىندا باپكەرى تەمىرحان مىڭايدار ۇلى «ايتجان قالايدا كۋبوكتى قاراسۋعا اكەلۋ كەرەك»، دەپ جىگەرلەندىرىپ، قايراعان ەكەن. باپكەرىنىڭ تامىرىن ءدوپ باسا بىلگەنىنىڭ ارقاسىندا ايتجان 48 كگ قارسىلاس شاق كەلتىرمەي جارتىلاي فينالدان بىراق كورىنەدى. رەسەيدىڭ كالينين قالاسىندا وتكەن كسرو كۋبوگى جولىنداعى جارىستىڭ جارتىلاي سىنىندا ايتجان الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى گرۋزين سوسو روستياشيۆيۆليمەن كەزدەسەدى. تاجىربيەلى بالۋانمەن تۇسكەن بەلدەسۋدە قازاقتىڭ قايسار ۇلى ايتجان بار شەبەرلىگىن سالادى. ۇتىمدى ءساتتىڭ بىرىندە جوتادان اسىرا لاقتىرىپ، ۇپايىن ەسەلەيدى. سول ءبىر ۇتىمدى ءادىسى ايتجاندى فينالعا الىپ شىعىپ، سوڭعى بەلدەسۋدە اتىشۋلى الەم چەمپيونى نۇريسلان حاليۋلينمەن كۇش سىناسادى. سوڭعى دەم، سوڭعى بەلدەسۋ. ۇتقىر – ۇرىمتال تاسىلدەر ۇزدىكسىز قولدانۋدا. بارلاۋ،بايقاۋعا ارقىلى وربەگەن كۇرەس تەكەتىرسپەن اياقتالىپ وتىرادى. دەگەنمەن كوپتىڭ كوڭىلىنەن ورىن العان ايتجان تورەشىلەردىڭ شەشىمىمەن ءبىراۋىزدان جەڭىسكە جەتەدى.

يسپانيانىڭ لەحونا قالاسىندا وتكەن ەۋروپا چەمپيوناتىندا كسرو قۇراماسىنىڭ قۇرامىندا ايتجان چەمپيون اتانادى. ارينە، ول كەزدە كسرو قۇراماسىنا ەنۋ ورىندالماس ارماننىڭ ءبىرى بولعانى انىق. ال، ايتجان كەڭەس وداعىنىڭ قۇراما ساپىندا ونەر كورسەتىپ قانا قويماي، الەم ارەناسىن باعىندىرىپ، ءوزىن مويىنداتقان سۇراپىل، سۇڭعىلى بالۋان ەدى.

ۇلتتىق قۇرامادا كۇرەسەتىن ءار بالۋاننىڭ مىنەز-قۇلقى ءارتۇرلى بولاتىنى ءسوزسىز. مىسالى، ءبىرى ءسوزاۋىر سالماقتى بولسا، ءبىرى اقجارقىن اڭگىمەشىل بولادى. كەيبىرى ۇيقىشىل بولسا، الدەبىرى اسقا جاقىن تاماقساۋ كەلەدى. ال، ءار بالۋاننىڭ بابىن تابا ءبىلۋ باپكەر ءۇشىن باستى مىندەتتىڭ ءبىرى. ايتجاننىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى تۋرالى ءسوز ەتكەندە سول كەزدەگى باپكەرى قر ەڭبەگى سىڭگەن جاتتىقتىرۋشى ميحايل شەپەتيۋك تالانتتى بالۋاننىڭ ەڭبەكقورلىعى مەن قاندايدا ءبىر ءىس بولماسىن ءوزى باستاعان جۇمىسىن اياعىنا دەيىن ابىرويمەن اياقتاۋعا بارىن سالاتىن تياناقتىلىعىنا ەرەكشە ءتانتى بولادى.

ايتجاننىڭ تۋىپ وسكەن اۋىلى قاراسۋدان ەلگە تانىمال ءبىرتالاي بالۋاندار شىققانى بەلگىلى. مىسالى، ونىڭ تاي ق ۇلىنداي تەبەسىپ بىرگە وسكەن سىنىپتاسى ءارى جولداسى مادەن قاليەكوۆ سامبودان جاستار اراسىندا الەم چەمپيونى، كسرو چەمپيوناتىنىڭ جۇلدەگەرى اتانسا، مادەننىڭ تۋعان اعاسى ەديك قاليەكوۆ سامبودان سپورت شەبەرى. سونىمەن قاتار اۋىلداسى ۆالەنتين پوگودين دا جاستار اراسىندا كسرو بىرىنشىلىگىنىڭ قولا جۇلدەسىن جەڭىپ العان بالۋان. ال، سپورت شەبەرلەرى اعاسى نۇرعوجا شاڭعاراەۆ پەن نۇرلان بەيسەباەۆتار اۋىل تالانتتارىن سپورتقا باۋلىعان، اۋىل سپورتىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى بولىپ سانالادى.
ال،  ايتجاننىڭ ۇلكەن اعاسى العا اۋىل جاستارىنىڭ قولىنا العاش بولىپ بىلعارى قولعاپ كيگىزگەن سپورت شەبەرى. كەزىندە دزيۋدو كۇرەسىنەن ۇلتتىق قۇرامىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، الماتىداعى وليمپيادا ءىزباسارلارىن دايارلايتىن ورتالىقتىڭ ديرەكتورى بوستان جاڭبىرباەۆ، كەزىندە كۇرەس كىلەمدەگى قارسىلاسى ءارى جولداسى ايتجانمەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر ءۇيدىڭ تەتەلەس بالالارىنداي ارالاس قۇرالاس باۋىرداي ءارى اجىراماس دوستارداي بولىپ كەلە جاتقانىن ماقتاشپەن ايتادى.

ءيا، ءار ادامنىڭ ءوزىنىڭ ومىردەگى العا قويعان ارمان – ماقساتتارى بولادى. نەگىزى ومىردە جار تاڭداۋ مەن ماماندىق تاڭداۋ وڭاي ەمەس دەپ حالىق ىشىندە دۇرىس ايتىلسا كەرەك. ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ سۇيىكتىسىن ىزدەگەندە تاڭداۋ دۇرىس بولماسا ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى جويىلارى حاق. سول سەكىلدى ماماندىق تاڭداۋدا ادام ءۇشىن وتە جاۋاپتى سىن. ال، ايتجان شاڭعاراەۆ جاردى دا ماماندىقتى دۇرىس تاڭداي بىلگەن ەل قادىرلەگەن بەرەكەلى وتباسىنىڭ وتاعاسى، قازاق سپورتىندا اتى قالعان اتاقتى بالۋان.

مىنە، ارادا جىلدار جىلجىپ، ايلار الىستاپ كەتتى. بۇگىندە بالۋاننىڭ ماڭدايىن اق شالىپ، ەل اعاسى اتانعان كەز. ايتجان كۇن ەڭەيە بەرگەندە اۋىل شەتىنە قاراي اياڭداپ بارادى. بالا كۇنگى اق تاياقتى ات قىلىپ ءمىنىپ سابالاپ جۇگىرگەن تۋعان جەردىڭ وي-شۇقىرىنا دەيىن وزىنە تانىس. وعان اۋىلدىڭ ءبىر توپ دوپ قۋالاعان ءجالاڭتوس جالاڭاياق بالالارى جارىسا كەلىپ امانداسىپ جاتىر. بالۋان كەيبىرىنىڭ قولىن كەيبىرىنىڭ ماڭدايىنان سيپاپ ريزا. سودان كەيىن، باياعى اۋىل شەتىندەگى ايىر ءتوس شوقىنىڭ باسىنا قاراي بەت الدى. قاسىنا ىلەسكەن اۋىلدىڭ قارا دومالاق ءجاسوسپىرىم بالالارى سوڭىنان قالار ەمەس. مىنە، جاس كەزىندە جەلدەي ەسىپ شاپقىلاپ جۇگىرىپ، شىعاتىن شوقىنىڭ باسىنا القىنىپ، ازەر جەتىپ، اينالاعا كوز سالىپ تۇر. اۋىل كوركىنە تامسانىپ، ءسال تاماشالاپ تۇرعاننان كەيىن ءاپايتوس ارداگەر بالۋان قاسىندا ماڭدايى تەرشىپ وزگەلەردەن بۇرىن جەتكەن قىر مۇرىن، شىمىر كەلگەن قارا بالانىڭ قوس قولىنان ۇستاپ، موينىنا بىراق كوتەرىپ الدى. كىم ءبىلسىن، كۇنى ەرتەڭ بۇل بالا اتاقتى اتاسى ايتجانداي قازاقتىڭ اتىن شىعارار دارابوز بالۋان بولىپ شىعۋى ابدەن مۇمكىن. ول ەرتەڭگى كۇننىڭ ۇلەسىندە بولار.

اقىن وردابايۇلى،

الماتى