ۇشپا دوپتىڭ ۇشقىرى

قازاقستانداعى ۆولەيبولدىڭ قالىپتاسۋ وشاعى نەدەن باستالعانى تۋرالى ءسوز ەتكەندە  وسى ءبىر تەڭدەسسىز تەكتى سپورت ونەرىن ەلىمىزدە نەگىزىن قالاعان، اتى ايگىلى ۆولەيبول شەبەرى، سوناۋ 1970-1971 جىلدارى الماتىنىنىڭ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنىڭ قۇرامىندا ەكى دۇركىن ەۋروپا چەمپيونى اتانىپ، 1969 جىلى كسرو بىرىنشىلىگىنىڭ جەڭىمپازى بولعان  وكتيابر جارلىعاپوۆتى مىندەتتى تۋردە ەسكە الامىز. ەسكە الا وتىرىپ، دارىندى جاننىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولى مەن تاكتيكالىق ويىن مودەلىن بۇگىنگى كۇنى كاسىبي دەڭگەيدە ونەر كورسەتىپ جۇرگەن جاستارىمىزعا ساباق رەتىندە ۇيرەتىپ جاتسا ارتىق بولماس پا ەدى دەگەن ويدىڭ قاماۋىندا قالامىز.

قازاق سپورت تاريحىندا ءاربىر سپورتتى جەكەلەي الىپ قاراساق، ساڭلاق اعالارىمىزدىڭ سالىپ كەتكەن سارا جولدارىن كورەمىز. مىسالى، جەڭىل اتلەتيكادا — عۇسمان قوسانوۆ پەن ءامين تۇياقوۆ، كۇرەستە — قابدەن بايدوسوۆ، ابىلسەيىت ايحانوۆ، امانگەلدى گابساتتاروۆ، امانجول بۇعىباەۆ، اسقانتاي يمانقۇلوۆ، بوكستا — شوقىر بولتەك ۇلى، ءابدىسالان نۇرماحانوۆ پەن سەرىك قوناقباەۆتار، كوگالداعى حوككەيدە — قازبەك بايبولوۆ، فۋتبولدا -تيمۋر سەگىزباەۆ، قۇرالبەك ورداباەۆ پەن سەيىلدا بايشاقوۆتار، سۋعا جۇزۋدە — باقي ەلعونديەۆ پەن ۆولەيبولدا — وكتيابر جارلىعاپوۆ، زاڭعار جاركەشەۆ پەن جانىبەك ساۋرانباەۆ، باسكەتبولدا — ءالجان جارمۇحامەدوۆتىڭ ەسىمدەرىنە  ايرىقشا توقتالىپ، ماقتانىشپەن ايتامىز. ءاربىر سپورتتى جان تانىمەن جاقسى كورىپ، بارىڭدى بەرە بىلسەڭ، قايتارىمى دا يگىلىكتى بولارى ءسوزسىز. اتتارى اتالعان ارداگەرلەرىمىز وزدەرى ءومىرىنىڭ ءمانى دەپ تاڭداپ العان سپورتتارىنا بار عۇمىرلارىن ارناپ، جەمىسىن كورە بىلگەن ايشىقتى تۇلعالار. سوندىقتان دا جاس بۋىنعا الدىڭعى تولقىندى اعالارىنىڭ ايبىندى جولدارىنان ۇلگى السا دەپ تىلەيمىز.

بۇگىنگى اڭگىمەمىز، ۆولەيبولدان قازاقستان سپورت تاريحىندا اتى التىن ارىپپەن جازىلىپ قالعان، 1970-1971 جىلدارى الماتىنىنىڭ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنىڭ قۇرامىندا  ەكى دۇركىن ەۋروپا چەمپيونى اتانىپ، 1969 جىلى كسرو چەمپيوناتىنىڭ التىن جۇلدەسىن جەڭىپ العان، دارىندى سپورتشى، بىلىكتى باپكەر وكتيابر جارلىعاپوۆ تۋرالى بولماق.

ەلىمىزدىڭ اتىن الەمگە تانىتقان اسا دارىن يەسىن ايتپاس بۇرىن جالپى، ۆولەيبول سپورتىنىڭ تاريحىن پاراقتاي كەتسەك.

بۇل ويىندى اعىلشىندار «قول دوبى» دەپ ويلاپ شىعارعاندا وسىنشالىقتى الەمگە تارالىپ كەتەتىن سپورت ءتۇرى بولاتىنىن ويلاعان جوق شىعار.

بۇگىنگى تاڭدا ۆولەيبولدان وليمپيادا، ەۋروپا، ازيا  چەمپيوناتتارى، حالىقارالىق جارىستارمەن قاتار ءار ەلدە ىشكى بىرىنشىلىكتەر ءداستۇرلى ءتۇردى وتكىزىلىپ كەلەدى. بۇل سپورت ءتۇرىن جاس تا كارى دە  وينايتىن بولعاندىقتان جەر شارىنا  كەڭ تارالعان سپورت تۇرىنە اينالعانى انىق.

قازاقستاندا ۆولەيبول حح عاسىردىڭ 60-70 جىلدارىندا اسقان قارقىنمەن دامىپ، قول دوبى ويىنىنىڭ التىن كەزەڭنىڭ ءبىرى بولعانىن تاريحتان بىلەمىز.

سوناۋ 1929 جىلى قازاقستاندا تۇڭعىش رەت الماتى مەن فرۋنزە (قىرعىز كسر) قالالارىنىڭ  كوماندالارى اراسىندا ۆولەيبولدان كەزدەسۋ  ءوتتى.

سول جىلى الماتى مالدارىگەرلىك ينيستيتۋتى قۇرىلادى. ايتۋلى ءبىلىم شاڭىراعىنا ءدال سول كەزدە اتى ايگىلى ۆولەيبول تارلانى، قازاقستانداعى كاسىبي ۆولەيبولدىڭ نەگىزىن قالاۋشى وكتيابر جارلىعاپوۆ وقۋعا تۇسەدى.

وكتيابر جارلىعاپوۆتى ءسوز ەتكەندە  قازاقستان ۆولەيبولىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى  مەن  «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنىڭ تاريحي جەڭىستەرىن ەرىكسىز ەسكە الامىز. وكتيابر جارلىعاپوۆتىڭ تالانتتى ويىنشى عانا ەمەس، باپكەرلىك بىلىكتى قىرلارىن كورە بىلگەن قىراعى كوز  رەسەيلىك ماماندار «وداقتىڭ جاستار قۇراماسىنىڭ باس باپكەرى بولىڭىز»، — دەپ شاقىرعاندا:

• راحمەت كوڭىلدەرىڭىزگە، مەن ءوز ەلىمدە، ءوز باۋىرلارىمنىڭ قاسىندا بولامىن. بار قابىلەتىم مەن كۇش-جىگەرىمدى قازاقتىڭ نامىسى ءۇشىن جۇمساۋىم كەرەك، — دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

مىنە، ناعىز پاتريوت  سپورتشىنىڭ تۋعان ەلىنە، جەرىنە دەگەن سۇيىسپەشىلىگىن تۇيىندەپ ايتقان  ءبىر اۋىز سوزىنەن بىلەمىز. الاش جۇرتى وكتيابر جارلىعاپوۆ سەكىلدى ءبىرتۋار سپورتشىلاردان كەم بولعان ەمەس قوي. سولاردىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى ءالجان جارمۇحامەدوۆ. ءالجان اتامىز دا باسكەتبولدان وليمپيادا اسۋىن باعىندىرعان جان. 1944 جىلى  وقو بوستاندىق اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن تالانتتى سپورت شەبەرى، 1972 جىلى كسرو قۇراما كومانداسىنىڭ ساپىندا ميۋنحەن وليمپياداسىندا التىن جۇلدەگە يە بولعان.

ال، وكتيابر جارلىعاپوۆتىڭ  تاربيەلەگەن ءتول شاكىرتى، قازاقتىڭ تاعى ءبىر اردا تۋعان اسىل ۇلدارىنىڭ ءبىرى جانىبەك ساۋرانباەۆ 1965 جىلى كسرو قۇرامىسىنىڭ ساپىندا الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى اتانسا، 1966 جىلى الەم چەمپيوناتىنىڭ قولا جۇلدەسىن جەڭىپ الادى. سونىمەن قاتار تالانتتى جان 1967 جىلى ەۋروپا چەمپيونى بولىپ تانىلادى. جانىبەك ساۋرانباەۆ الەمنىڭ سايىپقىران ساڭلاق ۆولەيبولشىلارىمەن يىق تىرەستىرىپ، كەڭەس وداعى قۇراماسىنىڭ ەڭ ۇزدىك ويىنشىلارىنىڭ قاتارىنان ورىن العان قازاق جىگىتى. دەگەنمەن دە،  سول كەزدەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارى دارابوز سپورت ساڭلاعىن اينالىپ وتپەي كەتپەدى. جانىبەك ساۋرانباەۆ كەڭەس وداعى  قۇراماسىنىڭ ساپىندا سۋىرىلىپ الدى تۇرسا دا، قازاق بولعانى ءۇشىن وليمپيادا ويىندارىنان قىزىل يمپەريانىڭ شوۆينيستىك شەشىمدەرىمەن شەتتەتىلىپ وتىرادى. ال، وكتيابردەي تاۋ تۇلعالى جاننىڭ  تاعى ءبىر شاكىرتتەرى زاڭعار جاركەشەۆ پەن مارات مادەنوۆ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىمەن كسرو حالىقتارى سپارتاكيداسىنىڭ قولا جۇلدەسىنە قول جەتكىزىپ، 1968 جىلى وداق چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس مەدالىنە يە بولادى. وسىلايشا،  وكتيابر نەگىزىن قالاعان، قاتارىندا قاراكوز قازاق جاستارى بار كوماندا 1969 جىلى كسرو چەمپيوناتىندا توپجارىپ، تۇڭعىش رەت جەڭىستىڭ التىن تۇعىرىنا كوتەرىلەدى. كوماندا قۇرامىنىڭ باسىم بولىگىن قازاقتاندىرىپ قانا قويماي، وسىنداي اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي تاريحي بيىككە جەتكىزە بىلگەن وكتيابر قادىرباي ۇلىنىڭ باستى ارمانى دا وسى ەدى.

ەلىمىزدىڭ ۆولەيبولداعى جارقىن جەتىستىگىن  ءسوز ەتكەندە وكتيابردەي تۇلعالى جاننىڭ باپكەرلىك مەكتەبىنەن  شىققانداردىڭ ءبىرى ۆياچەسلاۆ شاپرانعا دا توقتالا كەتۋگە بولادى. كەزىندە اتى  اڭىزعا اينالعان جۇلدىزدى «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنىڭ بەلدى ويىنشىسى اتانعان شاپران، كسرو بويىنشا حالىقارالىق سپورت شەبەرى، قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن سپورت قايراتكەرى، قر ەڭبەگى سىڭگەن جاتتىقتىرۋشى، كسرو  چەمپيونى، ەكى دۇركىن ەۋروپا كۋبوگىنىڭ يەگەرى اتانىپ، ءبىرتالاي تالانتتاردى تاربيەلەگەن بىلىكتى باپكەر، كانىگى مامان.

وكتيابردىڭ تاعى ءبىر تالانتتى شاكىرتى نەللي ششەرباكوۆا ادك كومانداسىن كسرو چەمپيونى اتاعىنا جەتكىزسە، ماحمۇتوۆ پەن ششەرباكوۆانىڭ شاكىرتتەرى – ادك-نىڭ ويىنشىلارى ەلەنا چەبۋكينا مەن ولگا كريۆوشەەۆا 1988 جىلى كسرو قۇرامىندا سەۋل وليمپيداسىنىڭ چەمپيونى اتاندى.

بىرنەشە جىلدار بويى كسرو  بويىنشا جوعارى قۇراما كوماندادا ونەر كورسەتكەن، الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى اتانعان وكتيابر جارىلعاپوۆ  پەن جانىبەك ساۋرانباەۆ سول ءبىر جىلدارى ەلىمىزدەگى ەڭ ۇزدىك جاتتىقتىرۋشى بولىپ تانىلىپ، ەل سپورتىنىڭ تاريحىندا التىن ارىپتەرمەن  اتتارى جازىلىپ قالدى.

سونىمەن قاتار قازاقستانداعى  ۆولەيبول تاريحىنىڭ بەتتەرىن پاراقتاپ وتىرعاندا 1965 — 66 جىلدارى وكتيابر جارىلعاپوۆ پەن ولەگ انتروپوۆتىڭ قول استىنان شىققان  شاكىرتتەرى الەم چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس مەدالىن جەڭىپ السا، 1967 جىلى ەۋروپا چەمپيونى اتاعىنا يە بولعانىن كورەمىز.

سونىمەن بىرگە 1970-1971 جىلدارى الماتىنىڭ «بۋرەۆەستنيگى» ەكى رەت قاتارىنان ەۋروپا چەمپيوناتىنىڭ  كۋبوگىن جەڭىپ الادى. ءبىز وكتيابر جارلىعاپوۆتىڭ جەمىستى جولى مەن جۇلدىزدى شاكىرتتەرىنىڭ ەسىمدەرىن ايتا وتىرىپ، سول جىلدارى قازاق ۆولەيبولىنىڭ كسرو ايماعىندا تەڭدەسىز شەبەر ويىندارىمەن كوشباسشى بولعىنىنا كوز جەتكىزەمىز.

اللا بەرگەن تالانتتى، تاباندى ەڭبەكقورلىعىنىڭ ارقاسىندا ءوز يگىلىگىنە ۇتىمدى جاراتا بىلگەن  وكتيابر قادىرباي ۇلى بار جوعى 17-18 جىلدىڭ اينالاسىندا قازاق ۆولەيبولىن ادام ايتسا سەنگىسىز شىرقاۋ بيىككە شىعارعان.

ۇشپا دوپتىڭ ۇشقىرى وكتيابردەي قازاقتىڭ باعىنا تۋعان جاننىڭ قازاق ۆولەيبولىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى شەكسىز بولدى.

«توپىراعىنا تۇسپەگەن ءدان ونبەيدى»، — دەيدى بابامىز. ال، وكتيابر قادىرباي ۇلى بولسا، ۆولەيبول سپورتىندا قازاقتىڭ بولاشاعى ءۇشىن سەپكەن ءدانىن توپىراعىنا جەتكىزە بىلگەن دارا تۇلعا دەسەك بولعانداي.

دانا اباي: «وتكىردىڭ ءجۇزى كەستەنىڭ ءبىزى،

ورنەگەن سەندەي سالا الماس»، — دەگەن بولسا، وكتيابر اتامىزدىڭ ويىن الاڭىنداعى تالانتتى ونەرىن، ۇلى اباي تەڭەگەن تەڭەۋلەرگە تۇگەلدەي ساي كەلەتىنىن ايتسا ارتىق بولماس. تۋما تالانتتىڭ بويىندا تۇنىپ تۇرعان دارىن، سىن ساعاتتارىندا ارناسىنان اسىپ اققان تاۋ سۋىنداي تاسىپ اعاتىنداي ەدى. دارابوز سپورتشىنىڭ كەزىندە ويىن الاڭىنا ارىستانداي اتىلىپ شىعىپ، جولبارىستاي  ءابجىل قيمىلعا سالىپ، تۇلكى بۇلاڭمەن كورسەتكەن الامان ونەرىنە تاڭداي قاعىپ تامسانباعان جان بولماپتى. سول ءبىر ءدۇبىرلى كەزدەسۋلەردى  كوزىمەن كورگەن كونەكوز جاندار كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساعىنىشپەن ەسكە الادى. ول كىسىنىڭ ىقپالىمەن ىرگەسىن قالاپ كەتكەن ۆولەيبول مەكتەبىنەن قانشاما شاكىرتتەردىڭ قاناتتارى قاتايىپ، ءوز بيىگىنە ۇشا ءبىلدى. شاكىرتەرىنىڭ ءىزباسارلارى دا  بۇگىندە ءوز الدىنا تالانتتار توبىن تاربيەلەپ بەينە ءبىر ۇستاحانا ىسپەتتەس دارىندى جاستاردىڭ قاتارىن كوپتەپ شىعارىپ كەلەدى. ۇرپاقتار جالعاسى دەگەن وسى بولار.

قازاق جەرىندە 1955-1972 جىلدارداعىداي ۆولەيبول ويىنى سەكىلدى بىردە-ءبىر سپورت ءتۇرى بۇقارالىق سيپات الىپ، بيىك دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەن ەكەن.

ءتىپتى، ەلگە تانىمال قوعام، ونەر، مادەنيەت، ادەبيەت سالالارىنىڭ مارقاسقالارى دا وسى سپورت تۇرىمەن اينالىسىپ، وسى كۇنگە دەيىن ۆولەيبولدى سالاۋاتتى ءومىر سالتىنا اينالدىرىپ كەلەدى.

ولاردىڭ اراسىندا ايگىلى اقىن، جازۋشى ولجاس سۇلەيمەنوۆ، نۇرتاي ابىقاەۆ پەن امانگەلدى شابدارباەۆ سەكىلدى ەل اعالارىنىڭ قاتارى قالىڭ. اتتارى اتالعان اعالارىمىزدىڭ  بوزبالا شاقتارىندا وكتيابر جارلىعاپوۆتىڭ ىقپالىمەن ۆولەيبول ويناعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. سول ەلىمىزگە بەلگىلى ءۇش ازامات ايگىلى ۆولەيبول مامانى جارىلعاپوۆتىڭ ءتول شاكىرتتەرى بولىپ سانالادى. الەمنىڭ ازاماتى دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، ارعىماق شابىستى جىرلارىمەن ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، قايراتكەرلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن زامانىمىزدىڭ زاڭعار تۇلعاسى ولجاس ومار ۇلى سۇلەيمەنوۆ اتامىز دا  سپورتتان دا قۇر الاقان ەمەس. اسىرەسە، ۆولەيبول دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. قازىردىڭ وزىندە ۋاقىت تاۋىپ سپورت زالعا باس سۇعىپ قانا قويماي، حالىقارالىق ارداگەرلەر اراسىندا وتەتىن تارتىستى جارىستاردا اجەپتەۋىر ويىن كورسەتىپ جۇرگەنىن كوزىمىز كوردى.

ۇلى وتان سوعىسىنا دەيىنگى، كەيىنگى جىلدارى ۆولەيبول اۋلالىق سپورت ءتۇرى بولىپ كەلگەنى راس. سودان كەيىن ءار جىل سايىن بۇل سپورت ءتۇرى قارقىن الىپ كەڭىنەن دامي باستادى. الماتى سول كەزەڭدەرى ۆولەيبولعا قۇمار حالىقتىڭ قايناعان وشاعى  بولدى. ستاديوندارعا مىڭداعان ادامداردىڭ قاراسى تولىپ، سپورت زالداردا ناعىز شەبەرلەردىڭ ويىندارىن تاماشالاۋعا كوز تىككەن حالىقتا ەسەپ بولماعان. تارتىسقا تولا ويىنداردى كورە وتىرىپ، ۆولەيبولعا دەگەن  حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى ودان ارمەن ارتا ءتۇستى. بۇگىندە ەلىمىز ەگەمەندىك العالى بەرى ۆولەيبول سول باياعى قىرلى دا قىزىقتى ويىن ءتۇرى بولىپ دامىپ كەلەدى. دەنساۋلىق پەن سالاۋاتتى ءومىر سالتىنىڭ جارشىسىنىڭ ءبىرى رەتىندە ۆولەيبولعا دەگەن قىزعۋشىلىق ءوز قىزىعىن جوعالتقان ەمەس. ۆولەيبول — سپورتتىڭ تەكتى ءبىر ءتۇرى دەۋگە كەلەتىن سياقتى. بۇگىندە  ەلىمىزدە ەرلەر مەن ايەلدەر اراسىنداعى ەل چەمپيوناتتارىمەن بىرگە  ارداگەرلەر ۆولەيبولى قۇرىلىپ، جاسى 60-70-ءتى القىمداعىن اعالارىمىز الا دوپتى اۋەدە ۇرشىقشا ءيىرىپ، دەنساۋلىقتارىن جاقسارتۋدا.

سونىمەن قاتار ەلىمىزدە ۆولەيبولدىڭ اۋەسقوي تۇرىنەن بولەك كاسىبي دەڭگەيدەگى قال-احۋالى ونشا كوڭىل قۋانتارلىق جاعدايدا بولماي تۇر. مىسالى، ۇلتتىق كوماندا قۇرامىنىڭ جاسارا تۇسكەنىنىڭ سەبەبىنەن بە الدە بىلىكتى ۆولەيبول  ماماندارىنىڭ  جەتىسپەۋشىلىگىنەن بە ايتەۋىر ەلىمىزدىڭ باس كومانداسى سوڭعى كەزدەرى سۇرەڭسىز ويىندار كورسەتىپ ءجۇر. ەلىمىزدەگى ۆولەيبول كلۋبتارى  جايلى اڭگىمە ءبىر توبە.

وسىنداي ساتتەردى وكتيابر، جانىبەك، زاڭعار سىندى اسقار تاۋداي الىپ اعالارىمىزدىڭ داڭعىل جولدارىن ەرىكسىز ەسكە الۋعا تۋرا كەلەدى. ءبىزدىڭ ۆولەيبولدا قازىر كوشباستايتىن اتتارى اتالعان اعالارىمىز سەكىلدى نامىسى بيىك، شەبەر ويىنشىلار جوقتىڭ قاسى. تۇلعالار ارقىلى تاربيە جۇمىسى دا جەمىسىن بەرمەي تۇرعان سەكىلدى. ەندەشە، ۇلتتىق قۇرامانىڭ تىزگىنىن ۇستاعان جانداردىڭ وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن  بەلسەنە ىسكە كوشپەسە وسى ءبىر تەكتى سپورت ءتۇرى تىعىرىققا تىرەلۋى ابدەن مۇمكىن.

نازىم حيكمەتتىڭ «ەگەردە سەن جانباساڭ لاپىلداپ، ول جانباسا لاپىلداپ»، -دەگەن سياقتى قاناتتى  سوزدەردى ەسكە الا وتىرىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، جۇمىلا جۇمىس جاساۋ كەرەك. ويىن الاڭىندا  وت بولىپ لاپىلداعان پاتريوت، شەبەر ويىنشىلاردىڭ ويىنىن كورۋگە ىنتىق جانكۇيەر ازىرگە تارتىستى كەزدەسۋلەردىڭ تاماشاسىن كورە الماي كەلەدى. سوندىقتان بولار دودالى ويىنداردى تاماشالاۋعا باراتىن حالىقتىڭ قاراسى سيرەپ بارا جاتقان سياقتى. كوپشىلىكتى ۆولەيبول الاڭدارىنا تارتۋ ءۇشىن الدا تۇرعان  قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەردى قالاي شەشۋدىڭ جولىن  قاراستىراتىن كەز جەتتى.

ول ءۇشىن مامانداردىڭ وكتيارب اعامىز سالىپ كەتكەن  سارا جولدان ساباق الىپ، بۇگىنگى كۇنى «ەسكىنىڭ كوزى، جىبەكتىڭ ءبوزى»  بولىپ  ارامىزدا جۇرگەن الدىڭعى تولقىندى ارداگەر اعالارىمىزدىڭ تاجىربيەسىنە جۇگىنسە نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

 

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى