Ushpa doptyń ushqyry

Qazaqstandaǵy voleıboldyń qalyptasý oshaǵy neden bastalǵany týraly sóz etkende  osy bir teńdessiz tekti sport ónerin elimizde negizin qalaǵan, aty áıgili voleıbol sheberi, sonaý 1970-1971 jyldary Almatynynyń «Býrevestnık» komandasynyń quramynda eki dúrkin Eýropa chempıony atanyp, 1969 jyly KSRO birinshiliginiń jeńimpazy bolǵan  Oktıabr Jarlyǵapovty mindetti týrde eske alamyz. Eske ala otyryp, daryndy jannyń salyp ketken sara joly men taktıkalyq oıyn modelin búgingi kúni kásibı deńgeıde óner kórsetip júrgen jastarymyzǵa sabaq retinde úıretip jatsa artyq bolmas pa edi degen oıdyń qamaýynda qalamyz.

Qazaq sport tarıhynda árbir sportty jekeleı alyp qarasaq, sańlaq aǵalarymyzdyń salyp ketken sara joldaryn kóremiz. Mysaly, jeńil atletıkada — Ǵusman Qosanov pen Ámın Tuıaqov, kúreste — Qabden Baıdosov, Ábilseıit Aıhanov, Amangeldi Gabsattarov, Amanjol Buǵybaev, Asqantaı Imanqulov, boksta — Shoqyr Bóltekuly, Ábdisalan Nurmahanov pen Serik Qonaqbaevtar, kógaldaǵy hokkeıde — Qazbek Baıbolov, fýtbolda -Tımýr Segizbaev, Quralbek Ordabaev pen Seıilda Baıshaqovtar, sýǵa júzýde — Baqı Elǵondıev pen voleıbolda — Oktıabr Jarlyǵapov, Zańǵar Járkeshev pen Jánibek Saýranbaev, basketbolda — Áljan Jarmuhamedovtiń esimderine  aıryqsha toqtalyp, maqtanyshpen aıtamyz. Árbir sportty jan tánimen jaqsy kórip, baryńdy bere bilseń, qaıtarymy da ıgilikti bolary sózsiz. Attary atalǵan ardagerlerimiz ózderi ómiriniń máni dep tańdap alǵan sporttaryna bar ǵumyrlaryn arnap, jemisin kóre bilgen aıshyqty tulǵalar. Sondyqtan da jas býynǵa aldyńǵy tolqyndy aǵalarynyń aıbyndy joldarynan úlgi alsa dep tileımiz.

Búgingi áńgimemiz, voleıboldan Qazaqstan sport tarıhynda aty altyn árippen jazylyp qalǵan, 1970-1971 jyldary Almatynynyń «Býrevestnık» komandasynyń quramynda  eki dúrkin Eýropa chempıony atanyp, 1969 jyly KSRO chempıonatynyń altyn júldesin jeńip alǵan, daryndy sportshy, bilikti bapker Oktıabr Jarlyǵapov týraly bolmaq.

Elimizdiń atyn álemge tanytqan asa daryn ıesin aıtpas buryn jalpy, voleıbol sportynyń tarıhyn paraqtaı ketsek.

Bul oıyndy aǵylshyndar «qol doby» dep oılap shyǵarǵanda osynshalyqty álemge taralyp ketetin sport túri bolatynyn oılaǵan joq shyǵar.

Búgingi tańda voleıboldan Olımpıada, Eýropa, Azııa  chempıonattary, halyqaralyq jarystarmen qatar ár elde ishki birinshilikter dástúrli túrdi ótkizilip keledi. Bul sport túrin jas ta kári de  oınaıtyn bolǵandyqtan jer sharyna  keń taralǵan sport túrine aınalǵany anyq.

Qazaqstanda voleıbol HH ǵasyrdyń 60-70 jyldarynda asqan qarqynmen damyp, qol doby oıynynyń altyn kezeńniń biri bolǵanyn tarıhtan bilemiz.

Sonaý 1929 jyly Qazaqstanda tuńǵysh ret Almaty men Frýnze (Qyrǵyz KSR) qalalarynyń  komandalary arasynda voleıboldan kezdesý  ótti.

Sol jyly Almaty maldárigerlik ınıstıtýty qurylady. Aıtýly bilim shańyraǵyna dál sol kezde aty áıgili voleıbol tarlany, Qazaqstandaǵy kásibı voleıboldyń negizin qalaýshy Oktıabr Jarlyǵapov oqýǵa túsedi.

Oktıabr Jarlyǵapovty sóz etkende  Qazaqstan voleıbolynyń qalyptasý kezeńi  men  «Býrevestnık» komandasynyń tarıhı jeńisterin eriksiz eske alamyz. Oktıabr Jarlyǵapovtyń talantty oıynshy ǵana emes, bapkerlik bilikti qyrlaryn kóre bilgen qyraǵy kóz  reseılik mamandar «Odaqtyń jastar quramasynyń bas bapkeri bolyńyz», — dep shaqyrǵanda:

• Rahmet kóńilderińizge, men óz elimde, óz baýyrlarymnyń qasynda bolamyn. Bar qabiletim men kúsh-jigerimdi qazaqtyń namysy úshin jumsaýym kerek, — dep jaýap bergen eken.

Mine, naǵyz patrıot  sportshynyń týǵan eline, jerine degen súıispeshiligin túıindep aıtqan  bir aýyz sózinen bilemiz. Alash jurty Oktıabr Jarlyǵapov sekildi birtýar sportshylardan kem bolǵan emes qoı. Solardyń biri jáne biregeıi Áljan Jarmuhamedov. Áljan atamyz da basketboldan Olımpıada asýyn baǵyndyrǵan jan. 1944 jyly  OQO Bostandyq aýdanynda dúnıege kelgen talantty sport sheberi, 1972 jyly KSRO qurama komandasynyń sapynda Mıýnhen Olımpıadasynda altyn júldege ıe bolǵan.

Al, Oktıabr Jarlyǵapovtyń  tárbıelegen tól shákirti, qazaqtyń taǵy bir arda týǵan asyl uldarynyń biri Jánibek Saýranbaev 1965 jyly KSRO quramysynyń sapynda álem kýbogynyń ıegeri atansa, 1966 jyly álem chempıonatynyń qola júldesin jeńip alady. Sonymen qatar talantty jan 1967 jyly Eýropa chempıony bolyp tanylady. Jánibek Saýranbaev álemniń saıypqyran sańlaq voleıbolshylarymen ıyq tirestirip, Keńes Odaǵy quramasynyń eń úzdik oıynshylarynyń qatarynan oryn alǵan qazaq jigiti. Degenmen de,  sol kezdegi keńes úkimetiniń solaqaı saıasatynyń saldary daraboz sport sańlaǵyn aınalyp ótpeı ketpedi. Jánibek Saýranbaev Keńes Odaǵy  quramasynyń sapynda sýyrylyp aldy tursa da, qazaq bolǵany úshin Olımpıada oıyndarynan qyzyl ımperııanyń shovınıstik sheshimderimen shettetilip otyrady. Al, Oktıabrdeı taý tulǵaly jannyń  taǵy bir shákirtteri Zańǵar Járkeshev pen Marat Mádenov «Býrevestnık» komandasymen KSRO halyqtary spartakıdasynyń qola júldesine qol jetkizip, 1968 jyly Odaq chempıonatynyń kúmis medaline ıe bolady. Osylaısha,  Oktıabr negizin qalaǵan, qatarynda qarakóz qazaq jastary bar komanda 1969 jyly KSRO chempıonatynda topjaryp, tuńǵysh ret jeńistiń altyn tuǵyryna kóteriledi. Komanda quramynyń basym bóligin qazaqtandyryp qana qoımaı, osyndaı aýyz toltyryp aıtarlyqtaı tarıhı bıikke jetkize bilgen Oktıabr Qadyrbaıulynyń basty armany da osy edi.

Elimizdiń voleıboldaǵy jarqyn jetistigin  sóz etkende Oktıabrdeı tulǵaly jannyń bapkerlik mektebinen  shyqqandardyń biri Vıacheslav Shapranǵa da toqtala ketýge bolady. Kezinde aty  ańyzǵa aınalǵan juldyzdy «Býrevestnık» komandasynyń beldi oıynshysy atanǵan Shapran, KSRO boıynsha halyqaralyq sport sheberi, Qazaqstanǵa eńbegi sińgen sport qaıratkeri, QR eńbegi sińgen jattyqtyrýshy, KSRO  chempıony, eki dúrkin Eýropa kýbogynyń ıegeri atanyp, birtalaı talanttardy tárbıelegen bilikti bapker, kánigi maman.

Oktıabrdiń taǵy bir talantty shákirti Nellı Щerbakova ADK komandasyn KSRO chempıony ataǵyna jetkizse, Mahmutov pen Щerbakovanyń shákirtteri – ADK-nyń oıynshylary Elena Chebýkına men Olga Krıvosheeva 1988 jyly KSRO quramynda Seýl Olımpıdasynyń chempıony atandy.

Birneshe jyldar boıy KSRO  boıynsha joǵary qurama komandada óner kórsetken, Álem kýbogynyń ıegeri atanǵan Oktıabr Jarylǵapov  pen Jánibek Saýranbaev sol bir jyldary elimizdegi eń úzdik jattyqtyrýshy bolyp tanylyp, el sportynyń tarıhynda altyn áriptermen  attary jazylyp qaldy.

Sonymen qatar Qazaqstandaǵy  voleıbol tarıhynyń betterin paraqtap otyrǵanda 1965 — 66 jyldary Oktıabr Jarylǵapov pen Oleg Antropovtyń qol astynan shyqqan  shákirtteri álem chempıonatynyń kúmis medalin jeńip alsa, 1967 jyly Eýropa chempıony ataǵyna ıe bolǵanyn kóremiz.

Sonymen birge 1970-1971 jyldary Almatynyń «Býrevestnıgi» eki ret qatarynan Eýropa chempıonatynyń  kýbogyn jeńip alady. Biz Oktıabr Jarlyǵapovtyń jemisti joly men juldyzdy shákirtteriniń esimderin aıta otyryp, sol jyldary qazaq voleıbolynyń KSRO aımaǵynda teńdesiz sheber oıyndarymen kóshbasshy bolǵynyna kóz jetkizemiz.

Alla bergen talantty, tabandy eńbekqorlyǵynyń arqasynda óz ıgiligine utymdy jarata bilgen  Oktıabr Qadyrbaıuly bar joǵy 17-18 jyldyń aınalasynda qazaq voleıbolyn adam aıtsa sengisiz shyrqaý bıikke shyǵarǵan.

Ushpa doptyń ushqyry Oktıabrdeı qazaqtyń baǵyna týǵan jannyń qazaq voleıbolynyń damýyna qosqan úlesi sheksiz boldy.

«Topyraǵyna túspegen dán ónbeıdi», — deıdi babamyz. Al, Oktıabr Qadyrbaıuly bolsa, voleıbol sportynda qazaqtyń bolashaǵy úshin sepken dánin topyraǵyna jetkize bilgen dara tulǵa desek bolǵandaı.

Dana Abaı: «О́tkirdiń júzi kesteniń bizi,

órnegen sendeı sala almas», — degen bolsa, Oktıabr atamyzdyń oıyn alańyndaǵy talantty ónerin, uly Abaı teńegen teńeýlerge túgeldeı saı keletinin aıtsa artyq bolmas. Týma talanttyń boıynda tunyp turǵan daryn, syn saǵattarynda arnasynan asyp aqqan taý sýyndaı tasyp aǵatyndaı edi. Daraboz sportshynyń kezinde oıyn alańyna arystandaı atylyp shyǵyp, jolbarystaı  ábjil qımylǵa salyp, túlki bulańmen kórsetken alaman ónerine tańdaı qaǵyp tamsanbaǵan jan bolmapty. Sol bir dúbirli kezdesýlerdi  kózimen kórgen kónekóz jandar kúni búginge deıin saǵynyshpen eske alady. Ol kisiniń yqpalymen irgesin qalap ketken voleıbol mektebinen qanshama shákirtterdiń qanattary qataıyp, óz bıigine usha bildi. Shákirteriniń izbasarlary da  búginde óz aldyna talanttar tobyn tárbıelep beıne bir ustahana ispettes daryndy jastardyń qataryn kóptep shyǵaryp keledi. Urpaqtar jalǵasy degen osy bolar.

Qazaq jerinde 1955-1972 jyldardaǵydaı voleıbol oıyny sekildi birde-bir sport túri buqaralyq sıpat alyp, bıik deńgeıge kóterilmegen eken.

Tipti, elge tanymal qoǵam, óner, mádenıet, ádebıet salalarynyń marqasqalary da osy sport túrimen aınalysyp, osy kúnge deıin voleıboldy salaýatty ómir saltyna aınaldyryp keledi.

Olardyń arasynda áıgili aqyn, jazýshy Oljas Súleımenov, Nurtaı Ábiqaev pen Amangeldi Shabdarbaev sekildi el aǵalarynyń qatary qalyń. Attary atalǵan aǵalarymyzdyń  bozbala shaqtarynda Oktıabr Jarlyǵapovtyń yqpalymen voleıbol oınaǵanyn bireý bilse, bireý bilmes. Sol elimizge belgili úsh azamat áıgili voleıbol mamany Jarylǵapovtyń tól shákirtteri bolyp sanalady. Álemniń azamaty deńgeıine kóterilip, arǵymaq shabysty jyrlarymen mıllıondaǵan oqyrmandardyń júregin jaýlap, qaıratkerligimen erekshelengen zamanymyzdyń zańǵar tulǵasy Oljas Omaruly Súleımenov atamyz da  sporttan da qur alaqan emes. Ásirese, voleıbol dese ishken asyn jerge qoıady. Qazirdiń ózinde ýaqyt taýyp sport zalǵa bas suǵyp qana qoımaı, halyqaralyq ardagerler arasynda ótetin tartysty jarystarda ájepteýir oıyn kórsetip júrgenin kózimiz kórdi.

Uly Otan soǵysyna deıingi, keıingi jyldary voleıbol aýlalyq sport túri bolyp kelgeni ras. Sodan keıin ár jyl saıyn bul sport túri qarqyn alyp keńinen damı bastady. Almaty sol kezeńderi voleıbolǵa qumar halyqtyń qaınaǵan oshaǵy  boldy. Stadıondarǵa myńdaǵan adamdardyń qarasy tolyp, sport zaldarda naǵyz sheberlerdiń oıyndaryn tamashalaýǵa kóz tikken halyqta esep bolmaǵan. Tartysqa tola oıyndardy kóre otyryp, voleıbolǵa degen  halyqtyń súıispenshiligi odan ármen arta tústi. Búginde elimiz egemendik alǵaly beri voleıbol sol baıaǵy qyrly da qyzyqty oıyn túri bolyp damyp keledi. Densaýlyq pen salaýatty ómir saltynyń jarshysynyń biri retinde voleıbolǵa degen qyzǵýshylyq óz qyzyǵyn joǵaltqan emes. Voleıbol — sporttyń tekti bir túri deýge keletin sııaqty. Búginde  elimizde erler men áıelder arasyndaǵy el chempıonattarymen birge  ardagerler voleıboly qurylyp, jasy 60-70-ti alqymdaǵyn aǵalarymyz ala dopty áýede urshyqsha ıirip, densaýlyqtaryn jaqsartýda.

Sonymen qatar elimizde voleıboldyń áýesqoı túrinen bólek kásibı deńgeıdegi qal-ahýaly onsha kóńil qýantarlyq jaǵdaıda bolmaı tur. Mysaly, Ulttyq komanda quramynyń jasara túskeniniń sebebinen be álde bilikti voleıbol  mamandarynyń  jetispeýshiliginen be áıteýir elimizdiń bas komandasy sońǵy kezderi súreńsiz oıyndar kórsetip júr. Elimizdegi voleıbol klýbtary  jaıly áńgime bir tóbe.

Osyndaı sátterdi Oktıabr, Jánibek, Zańǵar syndy asqar taýdaı alyp aǵalarymyzdyń dańǵyl joldaryn eriksiz eske alýǵa týra keledi. Bizdiń voleıbolda qazir kóshbastaıtyn attary atalǵan aǵalarymyz sekildi namysy bıik, sheber oıynshylar joqtyń qasy. Tulǵalar arqyly tárbıe jumysy da jemisin bermeı turǵan sekildi. Endeshe, Ulttyq quramanyń tizginin ustaǵan jandardyń osy olqylyqtardyń ornyn toltyrý úshin  belsene iske kóshpese osy bir tekti sport túri tyǵyryqqa tirelýi ábden múmkin.

Nazym Hıkmettiń «Egerde sen janbasań lapyldap, ol janbasa lapyldap», -degen sııaqty qanatty  sózderdi eske ala otyryp, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaryp, jumyla jumys jasaý kerek. Oıyn alańynda  ot bolyp lapyldaǵan patrıot, sheber oıynshylardyń oıynyn kórýge yntyq jankúıer ázirge tartysty kezdesýlerdiń tamashasyn kóre almaı keledi. Sondyqtan bolar dodaly oıyndardy tamashalaýǵa baratyn halyqtyń qarasy sırep bara jatqan sııaqty. Kópshilikti voleıbol alańdaryna tartý úshin alda turǵan  qadaý-qadaý máselelerdi qalaı sheshýdiń jolyn  qarastyratyn kez jetti.

Ol úshin mamandardyń Oktıarb aǵamyz salyp ketken  sara joldan sabaq alyp, búgingi kúni «eskiniń kózi, jibektiń bózi»  bolyp  aramyzda júrgen aldyńǵy tolqyndy ardager aǵalarymyzdyń tájirbıesine júginse nur ústine nur bolar edi.

 

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY