دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءۇش سەكۋند

باسكەتبولدان 1972 جىلعى ميۋنحەن وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى، 1976 جىلى مونرەال قالاسىندا وتكەن وليمپيادانىڭ قولا جۇلدەگەرى، ەۋروپانىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى، الەم چەمپيوناتىنىڭ بىرنەشە دۇركىن جۇلدەگەرى، كسرو-نىڭ 10 دۇركىن جەڭىمپازى، كسرو ەڭبەگى سىڭگەن سپورت شەبەرى ءالجان مۇسىربەك ۇلى جارمۇحامەدوۆ تۋرالى وي-تولعام.

قازاق سپورتى تاريحى مەن الەم سپورتىندا اتتارى التىن ارىپپەن اتالىپ قالعان جۇلدىزدى سپورتشىلار جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرتۋماسى ءالجان جارمۇحامەدوۆ ەكەنىن  جاقسى بىلەمىز. ءالجان اتامىزدىڭ باسكەتبول سپورتىنداعى جەتىستىكتەرى قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش. ويتكەنى، وليمپيادادا چەمپيوندىق اتاق پەن قولا جۇلدەنى جەڭىپ العان ايگىلى اتامىزدىڭ تەگى قازاق، رۋى جاپپاس. ءيا، شەتتە ءجۇرىپ جاتسا دا جۇرەگى قازاق دەپ سوعاتىن سپورت الەمىنە اتى ءماشھۇر جاننىڭ تۋعان ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەرەكشە. ەلىن، جەرىن اڭساپ ءجيى كەلىپ كەتىپ تۇرادى.

جاقىندا ءالجان مۇسىربەك ۇلىنىڭ قازاق جەرىنە تاعى دا تابانى ءتيىپ، ەل ءىشىن ارالاپ، قانشاما كەزدەسۋلەر وتكىزىپ قۋانتىپ كەتتى. سالتاناتتى كەزدەسۋلەردىڭ ءبىرىن ءالجان اتامىز الماتىداعى ك.احمەتوۆ اتىنداعى وليمپيادا ءىزباسارلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرنات-كوللەدجىنىڭ شاڭىراعىندا وتكىزگەن ەدى. بۇل كەزدەسۋگە ايتۋلى مەكتەپ ۇجىمى كوپتەن بەرى جاقسى دايىندىقپەن كەلگەن بولاتىن. ونىڭ قابىرعاسىندا وليمپيادا چەمپيوندارىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزۋ دəستۇرگە اينالعان. ال بۇل جولى، كەڭەس وداعىنىڭ اتاقتى باسكەتبولشىلارى، 1972 جىلى ميۋنحەندە وتكەن وليمپيادانىڭ چەمپيوندارى يۆان يۆانوۆيچ ەدەشكو مەن تۇڭعىش ۇلتى قازاق وليمپيادا چەمپيونى Əلجان مۇسىربەك ۇلى جارمۇحامەدوۆپەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرىلدى. ءىس-شارانىڭ وتۋىنە زور ىقپال ەتكەن ك.احمەتوۆ اتىنداعى وليمپيادا ءىزباسارلارىنىڭ رەسپۋبليكالىق مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرنات-كوللەدجىنىڭ ديرەكتورى، «قۇرمەت» وردەنىنىڭ يەگەرى، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، پروفەسسور سەيىلحان باقتىعالي ۇلى قاراقوۆ ەدى. نەگىزى وسىنداي ات جىبەرىپ الدىرا المايتىن اتتارى اڭىزعا اينالعان ارداگەر سپورتشىلاردى مەكتەپ قابىرعاسىنا شاقىرتىپ الىپ كەلۋ وڭاي ەمەس ەكەنى ءمالىم. ويتكەنى، ول كىسىلەردىڭ قازاقستانعا كەلگەن ساپارلارىنىڭ ءاربىر قادامى ساعاتپەن، مينۋتپەن ولشەنىپ بەلگىلەنىپ قويادى ەمەس پە. دەگەنمەن دە  مەكتەپ وقۋشىلاردىڭ اتتارى اڭىز اتالارىنىڭ ءجۇزىن كورىپ، عيبرات الۋى ۇلكەن ونەگە دەپ بىلگەن بىلگىر باسشى سەيىلحان باقتىعالي ۇلى قاراقوۆ مىرزا جولىن تاۋىپ وسىنداي كەرەمەت تاريحي  كەزدەسۋدى ۇيىمداستىرۋعا ۇيىتقى بولعان ەكەن. مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ وقۋشىلارى ءۇشىن ومىرلەرىندە  بۇل كەزدەسۋ ۇمىتىلماستاي اسەر قالدىرىپ قالعىندىعىنا ءسوز جوق.

كەزدەسۋدەگى نەگىزى قوزعالعان اڭگىمە سول ءبىر 1972 جىلى وتكەن وليمپيادا ويىندارىنداعى اقش پەن كسرو قۇراماسى اراسىنداعى فينالدىق كەزدەسۋ بولدى. «Əلەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ءۇش سەكۋند» دەپ اتالعان ماتچ وسىدان 45 جىل بۇرىن ميۋنحەندە وتكەن وليمپيدادا باسكەتبولدان كسرو قۇراماسى اقش قۇراماسىن 51:50 ەسەبىمەن جەڭگەندىگىمەن ەستە قالدى. ماتچ سوڭىنا بار-جوعى ءۇش سەكۋند قالعاندا امەريكا قۇراماسى 49:50 ەسەبىمەن جەڭىپ كەلدى. دəل وسى ءۇش سەكۋند باسكەتبول əلەمىن مəڭگىگە كۇرت وزگەرتتى.  ميۋنحەن قالاسىنىڭ «رۋدي-زەدلمايەر حولل» ارەناسىندا وتكەن دراماعا تولى سول كەزدەسۋدە باسكەتبول تاريحىندا وشپەستەي ءىز قالدىرعانى ءمالىم. سوڭعى ءۇش سەكۋندتا ويىن تاعدىرىن شەشىپ كەتكەن كسرو قۇراماسى وليمپيادا چەمپيونى اتانادى. امەريكالىقتار تورەشىنىڭ قاتەلىگى دەپ جەڭىستى مويىنداماي ءتىپتى ماراپاتقا دا شىقپاي قويعان ەكەن. باسكەتبول سپورتى 1936 جىلدان بەرى وليمپيادا ويىندارىنىڭ باعدارلاماسىنا ەنگەلى بەرى اقش قۇراماسى ءبىر دە ءبىر رەت فينالدا جەڭىلمەي كەلگەن الەمدەگى ەڭ ۇزدىك كوماندا بولعان. دەگەنمەن دە 1972 جىلى كسرو قۇراماسى ولاردىڭ بۇل جەڭىستى جولىن توقتاتىپ باسكەتبولدا تاريحي وزگەرىس جاسايدى. الەمدەگى ەكى الىپ مەملەكەتتىڭ اسكەري-ساياسي تەكە-تىرەستەرى سول جىلدارى ناعىز كۇشىنە ەنگەن كەزى بولاتىن. كسرو ميۋنحەن وليمپياداسىنداعى تاريحى جەڭىسى امەريكالىقتاردىڭ كەزەنگەن قارۋىن ءسال تۇسىرۋىنە اكەلىپ سوقتى دەسە بولادى.

سونىمەن حوش، وتكەن  تاريحتان بۇگىنگى كۇنگە ورالساق، اتاقتى سپورتشىلاردى مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى اياعىنان تىك تۇرا قوشەمەتپەن قارسى الدى. كەزدەسۋ جىلى دوستىق ىرعاقتا وتكىزىلدى. سۇحبات بارىسىندا وقۋشىلار قوناقتاردىڭ سپورتتىق ومىرىنەن قۇلاعدار بولدى، ولارعا سۇراقتار قويدى، ال قوناقتار وقۋشىلارعا جاۋاپ بەرىپ، ولارعا كəسىپقوي سپورتشى رەتىندە: «ەشقاشان جەڭىلمەڭدەر، سوندا باسقالاردىڭ جەڭىلگەنىن كورەسىڭدەر»، «تابىسقا جەتۋدىڭ جولى – نيەت ەتۋ، زەيىن قويۋ، ەرىك-جىگەر جəنە ەڭبەك» دەپ باعالى وسيەتتەرىن ايتتى. يۆان ءيۆانوۆيچتىڭ ايتۋىنشا، جوعارى نəتيجەگە جەتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن دارىندىلىق پەن ەڭبەك سۇيگىشتىك قاجەت. سونداي-اق، پسيحولوگيالىق بەتالىس، ويىن الاڭىنا كىم جəنە نە ءۇشىن شىعاتىنىڭدى تەرەڭ ءتۇسىنۋ قاجەت.

قوناقتاردىڭ سوزدەرىندە قۋاتتى ىنتالاندىرۋ، جەڭىسكە ۇرانداۋ، ءوزى اينالىساتىن سپورت تۇرىنە دەگەن ادالدىق جəنە وتانىنا دەگەن شەكسىز ماحاببات سەزىلدى. ءىس-شارا سوڭىندا مەيماندارعا مەكتەپ باسشىلىعى اتىنان ەستەلىك سىيلىقتارى تاپسىرىلدى، وقۋشىلار اتاقتى سپورتشىلاردى جان-جاعىنان قورشاپ، ەستەلىككە سۋرەتكە ءتۇستى جəنە ولاردىڭ قولتاڭبالارىن الدى.

ءالجان اتامىز 1976 جىلى وتكەن وليمپيادانىڭ قولا مەدالىن دە مويىنىنا تاققان قازاقتان شىققان ۇلى باسكەتبول شەبەرى. ونىڭ ءومىربايانىن ءسوز ەتكەندە الدىمەن تۋعان جەرى وسكەن ورتاسىن ەسكە الاتىنىمىز زاڭدى. دارىندى سپورتشى وزبەكستان مەن ىرگەلەس جاتقان  وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى،تاباقساي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى مۇسىربەك پەن اناسى ۋكراينادان اشتىق جىلدارى اۋىپ كەلگەن پراسكوۆيا جەرونكينا بالاسى ءالجاندى زامانداستارىنان قالدىرماي تاربيە بەرىپ وسىرەدى. ورتا مەكتەپتى اياقتاعاننان كەيىن جالىن اتقان جاس ءالجان زاۋىتقا شەرشەككە كەلىپ جۇمىسقا تۇرىپ، ەڭبەك ەتەدى. زاۋىتتا ءجۇرىپ ەكى ساۋساعىن ستانوك ج ۇلىپ الىپ كەتەدى. دەگەنمەن دە تالانتتى تاني بىلگەن سول كەزدەگى  اۋەسقوي كوماندانىڭ جاتتىقتىرۋشىسى رومان سالەتدينوۆ سوڭىنان قالماي ءجۇرىپ جاتتىعۋعا الادى. ءيا، بويى ەكى مەتردەي دارا تۇلعانى ءوز كومانداسىنان كورۋگە اسىق باسكەتبول ماماندارى ول كەزدە جەتەرلىك ەدى.

نەگىزى العاشقى باپكەرى ءالجان اتامىزدىڭ باعىن اشقان جان بولىپ تاريحتا قالعان ەكەن. دارىندى باسكەتبولشى وسە كەلە ءبىلىم قۋىپ، وزبەكستانداعى مەملەكەتتىك دەنەشىنىقتىرۋ جانە سپورت ينيستيتۋتىن ءتامامداپ بىتىرەدى. سودان سوڭ، ءوزى جانى قالاعان سپورتىنا ءبىرجولا باعىن سىناۋدى دۇرىس دەپ ساناپ، الدىمەن تاشكەنتتەگى سكا كومانداسىندا ونەر كورسەتە باستايدى. مىنە، وسى كوماندا ارقىلى كوپتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، كسرو قۇراما كومانداسىندا ويناۋ باعىنا يە بولادى. «بيىك ادامدى الاسا جەرگە وتىرعىزساڭ  دا بيىك، الاسا ادامدى بيىككە وتىرعىزساڭ دا الاسا»، دەمەكشى بويىنان باعى بۇلقىنىپ شىعا الماي جۇرگەن دارىندى سپورتشى كەڭەس وداعى قۇراماسىندا تاماشا ونەر كورسەتىپ، تارتىستى  ويىنى ارقىلى ميلليونداعان جانكۇيەرلەردىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ، 1967 جىلى ەۋروپا چەمپيونى اتانادى. كسرو قۇراماسىندا 18 جىل باس جاتتىقتىرۋشىسى بولعان اتى ايگىلى الەكساندر گومەلسكي تسسكا كومانداسى مەن وداقتىڭ باس قۇراماسىنا ءالجان اتامىزدى لايىق كورمەگەن ەكەن. مۇمكىن، سول شوۆينيستىك سولاقاي ساياساتتىڭ ءداۋىرى دۇركىرىپ تۇرعان كەزى ەمەس پە ەدى كىم ءبىلسىن. وسىلايشا، 1968 جىلى مەحيكو وليمپياداسى مەن 1969 جىلى وتكەن الەم چەمپيوناتىنان ۇلى باسكەتبولشى قۇراماعا الىنباي شەتتەلىپ قالادى. دەگەنمەن دە كسرو قۇراماسىنىڭ سول كەزدە تىزگىنىن جاڭادان ۇستاعان وتە ايلاكەر، بىلىكتى مامان ۆلاديمير كوندراشين ءوز كومانداسىنىڭ قۇرامىنان ءالجان مۇسىربەك ۇلىن كورۋدى ءجون كورىپ، كومانداسىنا الادى. ول قادامى دۇرىس ەكەنىن بىلىكتى باپكەر كەيىن بارىپ بىلسە كەرەك. سول كەزدەگى كسرو باسكەتبول فەدەراتسياسى مەن شەن-شەكپەندى بيلىك باسىنداعىلار ءالجان اتامىزدى ىلگەرىدە وزبەك دەپ كەلگەن ەكەن. قانى قازاق دارىندى سپورتشى الماتىداعى «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنا ەكى مارتە كەلگىسى كەلەدى. وزبەكستان مەن قازاقستان ەلىنىڭ ەكى ورتاسىندا قالعان سپورتشىنىڭ تاعدىرىن ماسكەۋ شەشىپ بەرىپ وتىرعان ەكەن. ونى تسسكا كومانداسىنا العاندا وزبەك دەپ ەسەپتەيدى. قۋانىشىمىزعا وراي، 1972 جىلعى وليمپيادا ويىندارىندا چەمپيون بولعان سوڭ، كەڭەس وداعىنداعى سپورت تاقىرىبىندا قالام تارتاتىن بەلدى اقپارات قۇرالادارى ونى قازاق دەپ جازا باستاعان. ۇلكەن سپورتتاعى داڭعىل جولى اياقتالعاننان كەيىن، ءالجان مۇسىربەك ۇلى گەرمانيادا سوۆەت ارمياسىنىڭ قاتارىندا باپكەر بولىپ 5 جىلداي جۇمىس جاساپ كەلەدى. كەيىنىرەك، ماسكەۋدەگى گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتتە  ەرلەر مەن ايەلدەر كومانداسىن جاتتىقتىرادى. رەسەي سول ءبىر اقش قۇرامىسىن جەڭگەن تاريحي كەزدەسۋ تۋرالى «دۆيجەنيە ۆۆەرح» دەگەن كوركەم فيلم ءتۇسىرىپ شىعاردى. ءالجان اتامىزدىڭ بۇل فيلمدەگى ءرولىن الەكساندر رياپولوۆ سومدايدى. ەكى ۇلى ۆلاديسلاۆ پەن سەرگەي اكەسىنىڭ جولىن قۋىپ باسكەتبول سپورتىمەن كاسىبي تۇردە اينالىسىپ، رەسەيدىڭ  كوپتەگەن بەلدى كلۋبتاردا ونەر كورسەتەدى. دەسەك تە ۇلى سپورتشىداي بيىككە جەتە الماعان. «وزىڭدەي بولىپ جان تۋماس»، دەگەن مۇمكىن وسى شىعار.

اتى ايگىلى اتامىز جۋىردا ومىرىندەگى 76 كۇزىن قارسى الدى. قازىر ول ماسكەۋدە تۇرىپ جاتىر. «تۋعان جەردەي جەر بولماس، تۋعان ەلدەي ەل بولماس»، دەمەكشى، كىندىك قانى تامعان التىن بەسىك تۋعان جەرىن ساعىنارى بەلگىلى. اركىمنىڭ تامىر جايعان توپىراعى ول تۋعان جەرى دەپ بىلەمىز. اللا ولشەپ بەرگەن بەسكۇندىك ومىردە جاقسى مەن جايساڭدارىمىزدىڭ جانىمىزدا ءجۇرىپ، قازىنالى قارتتارىمىزدىڭ عيباراتىن الىپ وسكەننەن ارتىق نە بار.  ءيا، اتى ايگىلى باسكەتبولشى تۋرالى قىسقاشا وسىلاي قوزعادىق. تەگى قازاق، جانى قازاق ايگىلى سپورتشى قازاق ەلىنە ءجيى كەلىپ تۇرادى. تۋعان ەلگە، جەرگە دەگەن ماحابباتىنىڭ ايىرىقشا ەكەنىن جوعارىدا ايتقانىمىزداي ك.احمەتوۆ اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتقا كەلگەن كەزدە ەستىپ بىلدىك.

قازىرگى تاڭدا ءبىزدىڭ باسكەتبول سپورتىنىڭ  قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ەلىمىزدەگى ءىرى كلۋبتار شەتەلدىك لەگيونەر ويىنشىلارمەن ورىندارى تولىپ تۇر. «استانا» كلۋبى بىرىككەن ۇلتتار ليگاسىندا ونەر كورسەتەدى. «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق قايىرىمدىلىق قورى 11 سپورت ءتۇرىن قارجىلايدى. سول قارجىنىڭ ءبىر اعىنى «استانا» بك قۇيىلىپ جاتىر. بۇل اۋلاداعى جايقالا وسكەن كوپ اعاشتىڭ ىشىنەن تاڭداپ الىپ بىرەۋىن ۇزبەي سۋعارىپ، قالعانى قۋارىپ تۇرعان سەكىلدى ماعان اسەر قالدىرادى. قوماقتى اقشا سۇراۋسىز ءبىر كلۋبقا قۇيىلىپ جاتقان سەكىلدى. ءيا، «استانا» بك ناتجەرلەرى جامان ەمەس. ۆتب ليگاسىندا پلەي-وففقا دەيىن جەتكەن كەزدەرى بولدى. دەگەنمەن دە بۇل ۋاقىت كولەمىندەگى جۇمىستار. ال، ەرتەڭگى بولاشاق وتاندىق تالانتتى قازاق باسكەتبولشىلارى ءۇشىن نە جاسالماق. وڭىرلەردەگى باسكەتبول سپورتى مەن جاسوپىرىمدەردىڭ سپورت مەكتەپتەرىندەگى ءومىر جولى سول باياعى جۇدەۋ دە جابىرقاۋ كۇيىندە  قالا بەرمەك پە قالاي؟ مىنە، وسى ماسەلە وزەكتىلىگىن ءالى جوعالتقان جوق دەپ ويلايمىن. ارينە، باسكەتبول مەن ۆولەيبول سپورتىنا بويى بيىك جاستاردى تاڭداپ الىنادى. بىزدە ءالجان اتامىز سەكىلدى ەلىمىزدىڭ شالعاي جاقتاعى مەكەندەردەن تالانتار نەگە شىقپاي جاتىر؟ عاسىردىڭ ۇزدىك ويىنشىسى 30 000 ۇپاي يەلەنگەن شاكيل و نيل سەكىلدى تاريحي تۇلعالى ويىنشىلار شىعۋ ءۇشىن جاعدايدى وڭىرلەرگە جاساۋدان باستاۋ كەرەك. قازاق جاستارىنىڭ بۇل سپورت تۇرىندە كوپ كەزدەستىرە المايمىز. ۆولەيبول سپورتىندا دا وسىنداي ۋشىقتى ماسەلە ورىن الىپ تۇرعانى جاقسى ءمالىم. ءالجان جارمۇحامەدوۆ سەكىلدى الەم تانىعان ۇلى سپورتشى ەلگە ورالىپ، ۇلتتىق قۇرامانىڭ تىزگىنىن ۇستاسا نە بولماسى داناگوي تاجىربيەلى كەڭەسشى رەتىندە قىزمەتكە كەلىپ جاتسا، باسكەتبولىمىزعا قان جۇگىرىپ، الەم ارەناسىنا شىعار ناتيجەلەر كورىنەتىن بولار. مۇمكىن ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار شەت جاققا تاراپ كەتكەن ءالجان اتامىز سەكىلدى ۇلى تۇلعالاردى ەلگە الىپ كەلۋدىڭ جولىن تابىتىن كەز كەلگەن شىعار. ءبىز ەندى قىزىل يمپەريانىڭ كەزىندەگىدەي ماسكەۋگە ات شاپتىرىپ، سۇراۋ سالىپ ءوتىنىش بىلدەرەتىندەي جاعدايدا ەمەسپىز. ءبىز ەگەمەندە ەلمىز. تاۋەلسىز ۇلى مەملەكەت رەتىندە تالانتتى تۇلعالاردى ەلگە الىپ كەلىپ جاتساق جوعىمىز تابىلىپ، وشكەنىمىز جانار ما ەدى دەگەن ءبىر ءۇمىت كوڭىلدىڭ تۇبىنەن قىلاڭ بەرەدى.

 

اقىن ورداباي ۇلى،

الماتى

ءالجان مۇسىربەك ۇلى جارمۇحامەدوۆ پەن يۆان يۆانوۆيچ ەدەشكونىڭ چەمپيوندار ۇستاحاناسىنداعى كەزدەسۋى

وليمپيادا چەمپيوندارى ءىزباسارلاردىڭ ورتاسىندا

جاس جالىن جارمۇحامەدوۆ

ءۇش سەكۋندتا التىن جۇلدە العان جامپوزدار