Elden shyqqan erlerdiń biri

Eraly Jalmaǵanbetuly týraly bir úzik syr

Bıyl Uly Otan soǵysynyń bastalǵanyna 80 jyl bolady. Mundaı soǵys jer-júzinde buryn-sońdy bolmaǵan. Ol adamzat tarıhynda mıllıondaǵan adamnyń ómirin alǵan alapat soǵys bolyp qala beredi.

Bul soǵysqa mıllıondaǵan otandasymyz sekildi Jalmaǵanbet Eldesuly babamyzdyń  alty uly men nemeresi de qolyna qarý alyp, qatysqan. 1941 jyly Uly Otan soǵysy bastalǵanda atalarymnyń anasy Bátıma ájem osynyń bári ýaıymdap ótken eken. Ol soǵysqa barlyǵyn shyǵaryp bolǵan soń, endi kezek óziniń nemeresi, meniń atama kelgenin estigende qara jolda qulap, sodan tósek tartyp, tura almaı qalypty. Muny maǵan ákem, qoǵam qaıratkeri Jumabek Omaruly Kenjalın aıtqan edi. Ákem atalarym týraly jıi aıtatyn. Olardyń bári hat tanyǵan, oqyǵan, saýatty bolǵan deıtin.  Osylardyń ishinde soǵystan Eraly, Kenjebaı Jalmaǵanbetuly men atam Omar Kenjalyuly oralǵan. Al Kenjaly, Seraly men Ospan atalarym soǵystan qaıtpady. Arǵy atam Kenjalynyń bir uly men qyzy (Hanshaıym apam) bolǵan. Onyń ulynan biz taraımyz. Seraly atamnan Oljabaı degen ul týǵan. Ospan atam maıdanǵa jas ketip, otbasyn qurmady. Eger osy úsh atam soǵystan aman-esen kelgende olardan talaı urpaq taraıtyn edi. Bir kem dúnıe degen osy.

Kózkórgen adamdardyń aıtýynsha, olar óz isterine sheber, saýatty, bilimdi, minezdi, sharýaǵa myǵym, qaıratty kisiler bolǵan. Ospan atamyz quralaıdy kózge atqan mergendigimen tanylǵan eken. Al Qalı, Kenjebaı atalarym men kókem týraly málimetterdi kitapqa berdik. Olar jınaqta bar. Endi Eraly atam týraly aıtsam, ol 1900 jyly Torǵaı dalasynda talaı tarıhı oqıǵalardyń orny bolǵan Sarytorǵaı eldi-mekeninde, qazirgi Qostanaı oblysy Arqalyq qalasyna qarasty Ekidiń aýylynda týyp, ósken.

–Meniń ákem Sarytorǵaıda týǵan. Ákem bala kezinen zerek bolyp, áripti erte tanyp, eńbekke de erte aralasqan. Jalmaǵanbet Eldesuly atamyz elge qamqor, janashyr, qoly ashyq kisi bolǵan deıdi. Atamyzdyń emshilik qasıeti bolyp, tóńirektegi eldi emdeýmen de aınalysqan. Ol Bátıma ájemiz ekeýi balalarynyń oqýyna, bilim alýyna, tárbıesine kóp kóńil bólgen eken. Sol sebepti alty ul men qyzy Áınek apamyz  jaqsy tárbıe alyp, eńbek etken. Ákem de jumysyna tııanaqty, sharýaǵa myǵym bolyp ósken, – deıdi Eraly atamyzdyń uly Tursynǵabyl kókem.

Eraly Jalmaǵanbetuly 1930-jyldary babam qaıtqanda baýyrlarymen birge sharýashylyqta jumys istedi. Sodan keıin soǵysqa attandy. Sol kezde taǵdyr aǵaıyndardy batyr babalary, Kenesary hannyń senimdi serikteriniń biri bolǵan Tólek Jáýke Nazarǵululy sııaqty maıdannyń tórt buryshyna shashyratyp jiberdi. Eraly atam  1942 jyly Amangeldi áskerı kommısarıaty arqyly áskerge shaqyrylyp, Ýkraına, Belorýssııa maıdanyna qatysqan. Soǵysqa qatysqandaǵy erlikterine oraı «1941-1945 jyldaryndaǵy Uly Otan soǵysynda Germanııany jeńgeni úshin» medalimen jáne basqa da birneshe orden-medaldarmen marapattalǵan.  Maıdannan elge oralǵannan keıin sharýashylyqta eńbek etti. Jubaıy Nasıha Sultanǵazyqyzy ekeýi jeti bala tárbıelep ósirdi. Atamyz uzyn boıly, deneli, naǵyz qara kúsh ıesi bolatyn.

–Ákemiz eńbekqor kisi edi. О́zim aýylda uzaq ýaqyt mehanızator bolyp jumys istegenmin. Ákem bizdi eńbekke baýlyp ósirdi. Men 1966 jyly ákem qaıtys bolǵanǵa deıin janynda júrip odan kóp nárse úırendim. Qaıda jumys istese de óz isine degen jaýapkershiligi men adaldyǵyn kórsetip júrdi. Anam Nasıha Sultanǵazyqyzy da sondaı kisi boldy. Ol 1977 jyly ómirden ótti. Bizdiń úıdiń tuńǵyshy – Kúlásh apam. Onyń Talǵat, Suńǵat, Janat, Qaırat, Qızat, Sát pen Saıat balalary bar. Júrsinqabyl inim 2005-jyly qaıtty. Qazir onyń balalary Almat, Qaırat, Araı astanada jumys isteıdi. Menen keıingi Jámıla, Zaǵıla, Kúltaı men Kúlpash qaryndastarym astana, Arqalyq, Temirtaý qalalarynda turyp jatyr. Jámıla 2015 jyly qaıtys boldy. Qazir onyń Medet, Kórkem, Gúljan, Nazgúl, Mels degen ul-qyzdary da otbasyly bolyp otyr. Zaǵılanyń Samat, Tańat pen Azamat degen balalary da er jetip, úlken azamat boldy. Kúltaıdyń balalary Qabıjan, Nurymjan, Batyrjan, Kúlpashtyń ul-qyzdary Áıgerim, Kórkem, Gúlderaı, О́mirserik pen Berik te óz aldyna bir-bir úıdiń ıeleri. Al bizdiń Shámshııa ekeýmiz tárbıelegen tórt balamyz bar. Úıdiń úlkeni Baǵdat, ekinshisi Jadyra, odan keıin Bekzat pen Jazıra.

Bizge ata-anamyz otbasynda jaqsy tárbıe berdi. Olar kishipeıil, meıirimdi, qarapaıym, elge janashyr kisiler edi. Jalpy, burynǵynyń adamdary sondaı edi ǵoı. Bárimiz týǵan-týyspen, aǵaıyn-baýyrmen tatý-tátti ómir súrdik. Ákem sharýashylyqqa belsene aralasyp júrdi. El ishinde bastamalar kóterip, halyqqa paıdaly istermen aınalysty. Bir ózi bóget salǵan. Qazir ol bizdiń Qyzyljuldyz aýylynyń mańaıynda tur. Ony jurt «Eraly bóget» dep ataıdy, – deıdi Tursynǵabyl Eralyuly.

Bizdiń Eraly atamyz týraly Tursynǵabyl kókemizden surap, bilgenimiz osy. Atamyzdyń ómirlik ólsheminiń basty qaǵıdasy, ustanymy – kishipeıildilik pen qarapaıymdylyq, janashyrlyq pen jaýapkershilik, adaldyq pen azamattyq bolypty. Osy minezimen ol úlgili áýlıet ıesi atanyp, urpaq ósirdi. Jan jary Nasıha Sultanǵazyqyzy ekeýi bala tárbıesine zor kóńil bólip, olardy otanshyl, eljandy ul-qyz etip ósirýge kúsh saldy.

Dastan KENJALIN,

jýrnalıst, Seıdahmet Berdiqulov atyndaǵy syılyqtyń laýreaty