الەمدىك دەڭگەيدەگى قازاق باپكەرى: وكتيابر جارىلقاپوۆ

وكتيابر قىدىرباي ۇلى قازاق ۆولەيبولىنىڭ نەگىزىن قالاعان كورنەكتى سپورت قايراتكەرى. كەڭەس وداعىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى اتاعىنا يە بولعان ءبىرىنشى قازاق مامانى (1965 ج.) الەم چەمپيوناتىنىڭ قولا جۇلدەگەرى،  ەۋروپا چەمپيونى جانىبەك ساۋرانباەۆتىڭ، كسرو ستۋدەنتتەر قۇراماسىنىڭ باس باپكەرى، كسرو-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى زاڭعار جاركەشەۆتىڭ، الماتىنىڭ ادك كومانداسىنىڭ ۇزاق جىل باس باپكەرى بولعان جۇماش ماحمۇتوۆتىڭ، الماتىنىڭ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنىڭ ترەنەرى بولعان مارات مادەنوۆتىڭ ت.ب. اتاقتى ۆولەيبوشىلاردىڭ ۇستازى. 1968 جىلى  وكتيابر جارىلقاپوۆتىڭ ەكى بىردەي شاكىرتى ۆالەري كراۆچەنكو مەن ولەگ انتروپوۆ وليمپيادا چەمپيوندارى اتاندى. وكتيابر قىدىرباي ۇلى كەزىندە  كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيونى اتانىپ، ەۋروپا  چەمپيوندارىنىڭ كۋبوگىن 2 رەت جەڭىپ العان الماتىنىڭ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى بولدى.

قازاق ۆولەيبولى دەسە، ەڭ الدىمەن وكتيابر جارىلقاپوۆ ەسىمى ەسكە تۇسەدى. شىركىن، وكتيابر اعا! اللا تاعالا الاش جۇرتىنا سىيلاعان ءبىرتۋار ازامات! ءبىزدىڭ ۇلتتىڭ باسىنا ناۋبەت تونگەن وتىز بىردە دۇنيەگە كەلىپتى. بىراق رۋحى ازات، جانى جايساڭ بولىپتى. تاسماڭداي كەزەڭدە تۋسا دا، حالقىنىڭ نامىسىن جوقتاۋدان تايىنباعان ەكەن. سول تۇستا ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن تىم تاڭسىق، ەۋروپا تالاسا ويناعان ۆولەيبولدى اينالاسى ون-بەس جىلدا الماتىنىڭ تورىنە،  قازاقتىڭ جۇرەگىنە جەتكىزگەن دارابوز اعاتايىم كوزىن كورمەسەم دە، جانىما تىم جاقىن. ءيا، قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا مەرزىمدە الماتىنى الەمدىك  ۆولەيبولدىڭ  قايناعان قازانىنا اينالدىرۋ جارىلقاپوۆتاي  جامپوزدىڭ عانا قولىنان كەلدى. كەي-كەيدە وكتيابر اعانى جۇرەگىم سىزداپ، كادىمگىدەي ساعىنامىن. نەگە دەيسىزدەر عوي، سەبەبى، ول كىسى تۋعان جۇرتىن شىنايى ءسۇيدى، ۇلتىنىڭ يىعىنا قىلشىق جۇقتىرعىسى كەلمەگەن كۇيى  دۇنيەدەن وزدى.

بۇل شاڭىراقتىڭ قازانى تاڭ بوزىنان ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتتان تۇسپەيدى ەكەن. اۋەلى قاتارداعى جاتتىقتىرۋشى، ۇزاماي باس جاتتىقتىرۋشى، كەيىن رەسپۋبليكا سپورت كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان وكتيابر قىدىرباي ۇلى اق تەر، كوك تەر جاتتىعۋدان كەيىن نەمەسە القالى جيىنداردان سوڭ توپ جىگىتتى ەرتىپ كەلەدى، دەيدى ديليارا اپام. ءبىراز قۋاتىن ۆولەيبول الاڭىندا سارقىعان قاراعايداي ازاماتتار ۇيمە تاباق ەتىڭدى ءبىر اساعاننان قالدىرا  ما. مۇنى ەسەپ قىلاتىن وكتيابر جوق، كەلەسى جولى توپ ويىنشىنىڭ ورتاسىندا جادىراي ك ۇلىپ تاعى جەتەدى.

ال وكتيابر اعام الماتىنىڭ كوشەسىنە جاياۋ شىقسا، دىتتەگەن جەرىنە ۋاقىتىندا جەتۋى مۇڭ بولادى ەكەن. جارىلقاپوۆتىڭ شاكىرتى، كسرو حالىقتارى سپارتاكياداسىنىڭ جۇلدەگەرى ۆالەري كاسسين  مىنا ءبىر وقيعانى سونداي ءبىر اسەرلى كۇيدە بايانداپ بەردى: «قازىرگى اباي مەن دوستىق كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنان رايىمبەك كوشەسىنە قاراي ءجۇرىپ كەلەمىز. كەي كۇندەرى تەز جەتۋشى ەدىك. بۇل جولى وكتيابردىڭ تىلەۋلەستەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇشىراسىپ، ۇستازدى بوگەي بەردى. وكتيابر قىدىرباي ۇلى كىسى كوڭىلىن قالدىرمايتىن سونداي اقكوڭىل جان. سودان جايشىلىقتا ءارى كەتسە، قىرىق مينۋتتا باراتىن جەرگە ەكى ساعاتتا ارەڭ جەتتىك».

ەندى جارىلقاپوۆتىڭ تاعى ءبىر شاكىرتى مايدان ابىشەۆتىڭ ەستەلىگىنە نازار سالايىق: –  ول ۋاقىتتا ماسكەۋدىڭ تسسكا كومانداسىنىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇرعان ەدى. جەر-جەردەن جينالعان كىلەڭ كەۋدەلى، جاۋىنگەر جىگىتتەر. اناۋ-مىناۋدى مەنسىنبەيدى. ولار الاڭدا كەيبىر وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ كوماندالارىمەن قولدارىنىڭ ۇشىن عانا سوزىپ، زورعا امانداسادى. ال وكتيابر اعانىڭ توبەسى كورىنگەننەن ماسكەۋلىك ۆولەيبولشىلار الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ، تالاسا-تارماسا سالەم بەرەتىن.

– باتىرلىعىن دا كوزىممەن كوردىم. مەن ول كەزدە وقۋشىمىن. بىردە موسكۆاعا جارىسقا باردىق. وكتيابر اعا مەنى «تاكسي ۇستا» دەپ جۇمسادى. جۇگىرگەن بويدا ءبىر تاكسي جۇرگىزۋشىمەن كەلىسىپ، قايتىپ كەلدىم. ال، وكتيابر اعا كەلگەندە ءتورت ورىس جىگىتى ءبىزدىڭ تاكسيگە  كەزەكسىز مىنبەكشى بولىپ جاتقان. ول كىسى بىردەن: – جىگىتتەر جاقسىلىقپەن كەتىڭدەر. ايتپەسە، سەندەر مەنىڭ ءبىر قاققانىمنان قالمايسىڭدار. كەتىڭدەر، – دەپ تىستەنىپ تۇرىپ، زەكىپ قالىپ ەدى، الگىلەر كولىكتەن ءتۇستى دە جىلىستاپ تايىپ وتىردى.  نەگىزىندە ول كىسىدە قورقۋ دەگەن مۇلدە جوق ەدى. وكتيابر اعانىڭ تۇلعاسىنداعى ءبىر ەرەكشەلىك – قولى وتە ۇزىن ەدى. ونىڭ قولى كادىمگىدەي تىزەسىنە جەتىپ تۇراتىن. الاقانى مەنىڭ الاقانىمنىڭ ەكەۋىندەي. بىردە اۋىر سالماقتى اتاقتى بوكسشىعا: «سەن مىقتىمىن دەمە، قانشا مىقتى بولساڭ دا مەنىڭ جۇدىرىعىما شىدامايسىڭ، – دەگەنى بار. الگى ءداۋ نە ايتارىن بىلمەي، ساسىپ قالدى.

1960 جىلى وكتيابر جارىلقاپوۆ قازاق ەلى ۆولەيبولشىلارىنان  ءبىرىنشى بولىپ، كەڭەس  وداعىنىڭ  ەڭ تاڭداۋلى 24 ۆولەيبولشىسىنىڭ قاتارىنان ورىن تەپتى.   بۇل دەگەنىڭىز  سول  تۇستاعى قازاقستان ۆولەيبولى ءۇشىن تەڭدەسى جوق تابىس بولاتىن.

1962 جىلى وكتيابر قىدىرباي ۇلى «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى» اتاعىنا يە بولسا، ونىڭ شاكىرتى جانىبەك ساۋرانباەۆ ماۋسىم سوڭىندا كسرو-نىڭ ەڭ مايتالمان 24 ۆولەيبولشىسىنىڭ قاتارىنا كىردى. وكتيابر قىدىرباي ۇلى كاسىبي مايتالمان جاتتىقتىرۋشى رەتىندە جاتتىعۋ پروتسەسىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى. بۇرىن ۆولەيبوشىلار اپتاسىنا 3-4 رەت جاتتىقسا، ەندى 8-10 مارتە، ءتىپتى 12 رەت شەبەرلىك شىڭدايتىن دارەجەگە جەتتى. جانىبەك ساۋرانباەۆتىڭ دەرەگىنە سۇيەنسەك، رەسپۋبليكا ۆولەيبولىنا بۇل ۇدەرىستى ەڭ العاش جارىلقاپوۆ الىپ كەلگەن ەكەن.

1968 جىلعى مەحيكو وليمپياداسىندا وكتيابر جارىلقاپوۆتىڭ ەكى بىردەي شاكىرتى ۆالەري كراۆچەنكو مەن ولەگ انتروپوۆ جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلدى.

وكتيابر قىدىرباي ۇلى الماتىنىڭ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسىنىڭ اعا جاتتىقتىرۋشىسى عانا بولعان جوق، كەڭەس وداعىنىڭ جاستار جانە ەكىنشى قۇرامالارىن دا باپتادى. بۇل دەگەنىڭىز  جارىلقاپوۆتىڭ باپكەرلىك بىلىگىنىڭ وتە جوعارى بولعانىن دالەلدەيدى. ول كىسىنىڭ تىكەلەي شاقىرۋىمەن كەڭەس وداعىنىڭ ۇلتتىق قۇراماسى الماتىدا وقۋ-جاتتىعۋ جيىنىن وتكىزىپتى.  يتاليا، قىتاي، لاتۆيا، تاعى باسقا مەملەكەت ۆولەيبولشىلارىنىڭ «بۋرەۆەستنيكپەن» تىزە قوسىپ جاتتىعۋعا ۇمتىلۋى وكتيابر جىگىتتەرىنىڭ شەبەرلىك دەڭگەيىنىڭ بيىك بولعانىن  دالەلدەيدى.

جارىلقاپوۆ نەگىزىن قالاعان «بۋرەۆەستنيك» 1967 جىلى كسرو حالىقتارى سپارتاكياداسىنىڭ قولا جۇلدەگەرى، 1968 جىلى وداق چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، 1969 جىلى كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيونى اتاندى. الماتىلىقتار 1970،1971 جىلدارى قاتارىنان ەكى رەت ەۋروپا چەمپيونادارىنىڭ كۋبوگىن جەڭىپ الدى. بۇل كەزەڭدە سوۆەت ۆولەيبولشىلارى دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ كۇشتى قۇرامانىڭ ءبىرى بولدى. بۇعان ناقتى دالەل: سوۆەت قۇراماسى 1960، 1962 جىلدارى الەم چەمپيونى  اتاعىن جەڭىپ السا، 1964، 1968 جىلدارى وليمپيادا ويىندارىنىڭ التىن تۇعىرىنا كوتەرىلدى. ياعني، وسىنداي دارەجەدەگى ۆولەيبول دەرجاۆاسىن ۇتقان «بۋرەۆەستنيكتى» 1968-1971 جىلدارداعى كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ مىقتى ۆولەيبول كومانداسى دەسەك، كۇمان تۋا قويماس. سەبەبى، وداقتاعى ەڭ كۇشتى كلۋبتىڭ ءبىرى تسسكا ءار رەسپۋبليكاادان كەلگەن شەبەر ويىنشىلاردان قۇرالسا، «بۋرەۆەستنيكتەگى» ۆ. كراۆچەنكودان باسقا ويىنشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك قازاقستاننىڭ سپورتشىلارى.

سول تۇستا الەمدىك ۆولەيبولدى ەۋروپا ەلدەرى بيلەپ تۇردى. كسرو-دان باسقا چەحوسلوۆاكيا مەن گدر الەم چەمپيوناتىندا ۇزدىك شىقسا، رۋمىنيا، بولگاريا ۆولەيبولشىلارى ۇنەمى جۇلدەگەرلەر ساپىنان تابىلاتىن. شىعىستان جاپونيا تەك جەتپىسىنشى جىلى عانا الەم چەمپيوناتىنىڭ قولا جۇلدەگەرى اتاندى.   «بۋرەۆەستنيكتىڭ» ەۋروپا چەمپيوندارى كۋبوگىنىڭ ەكى دۇركىن جەڭىمپازى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ كوماندانىڭ 1969-1971 جىلداردا  دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ تاڭداۋلى ۆولەيبول كلۋبىنىڭ ءبىرى ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى.

ال جەتپىس ءبىرىنشى جىلعى ەۋروپا كۋبوگى ءۇشىن باسەكەدە جارىلقاپوۆ جىگىتتەرى 1970 جىلعى الەم چەمپيونى گدر-ءدىڭ «لەيپتسيگ» كومانداسىن ۇتتى. «لەيپتسيگتىڭ» ساپىندا سەگىز بىردەي الەم چەمپيونى وينادى، دەگەن دەرەك بار. ياعني، الماتىلىقتار سول كەزدە الەم چەمپيونى گدر قۇراماسىنان كەم سوقپادى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق بولماس.

كسرو-نىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى گەننادي پارشين: «جارىلقاپوۆ كومانداسىنىڭ وقۋ-جاتتىعۋ ساپاسى كەڭەس وداعى قۇراماسىنىڭ جاتتىعۋ دەڭگەيىنەن كەم ەمەس ەدى»، دەيدى. ءبىز بۇل پىكىرگە ەش كۇمانسىز، ىقىلاسپەن قول قويۋعا دايىنبىز.

وكتيابر جارىلقاپوۆ 1969  جىلدىڭ مامىر ايىندا 37 جاسىندا كوز جۇمدى. عۇمىرى سونشا قىسقا بولعانىمەن، قازاق ۆولەيبولىنىڭ تۇتاس   دامۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرىپ كەتكەن تاريحي تۇلعا قازىرگى سپورت شەنەۋنىكتەرىنە كەرەمەت ۇلگى دەر ەدىك. وكتيابر جارىلعاپوۆ جوقتان بار جاساعان دارابوز رەفورماتور. ال ءبىز بار نارسەنىڭ ءوزىن ۇقساتا الماي ءجۇرمىز.  اڭگىمەنى  مايدان ابىشەۆتىڭ مىنا سوزىمەن تۇيىندەگەندى ءجون كوردىك: «ءار سالادا قازاقتىڭ ءبىر مىقتىسى بار. مەنىڭ تۇجىرىمىم مىناداي: عىلىمدا – قانىش ساتباەۆ،   باتىرلار اراسىندا – باۋىرجان مومىش ۇلى، اقىندا – ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ال، سپورتتا – وكتيابر جارىلقاپوۆ».

 

قىدىربەك رىسبەك

 

وكتيابر ويىن ۇستىندە

وكتيابر جارىلقاپوۆ (وڭ جاق شەتتە) كسرو قۇراماسىنىڭ جاتتىقتىرۋشىسى

وكتيابر قىدىرباي ۇلى (جوعارىدا، سول جاقتان  ەكىنشى) نەگىزىن قالاعان الماتىنىڭ «بۋرەۆەستنيك» كومانداسى