جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ

كەز كەلگەن بىرەۋگە بارىپ، جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ كىم دەپ سۇراي قالساڭىز — ول ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى، بالۋان دەپ ايتۋى مۇمكىن. الايدا، ونىڭ وسىنداي بيىككە قالاي جەتكەنىن، بالالىق شاعىنىڭ قايدا، قالاي وتكەنىن، بۇگىندە ءوزىنىڭ كىندىگىنەن قانشا بالاسى بارىن، قانشا نەمەرە سۇيگەنىن سۇراي قالساڭىز جاستار تۇگىلى ەرەسەكتەردىڭ ءوزىنىڭ اۋىزدارى اشىلىپ تۇرىپ قالادى. بۇل تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ دە جۇرگىزىپ كوردىك. سوسىن، بۇگىنگى جاستارىمىزعا بىلە ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن قازاقتىڭ داڭقتى ۇلى، ماڭدايىمىزعا بىتكەن جارىق جۇلدىزى — جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ اعامىزدىڭ جەكە ءومىرى، بالالىعى، سال-سەرىلىك كۇندەرى تۋرالى اعامىزدىڭ وزىمەن بولعان سۇحبات ارقىلى سىر بولىسكەندى ءجون كوردىك.

— جاقسىلىق اعا، ءسىزدىڭ ەسىمىڭىز ءبىر قىزىقتى وقيعامەن بايلانىستى دەپ ەستىگەنبىز. اڭگىمەنى وسىدان باستاساق…

— 1951 جىلى جامبىل وبلىسى، سۆەردلوۆسك اۋدانى، ديحان اۋىلىندا قازاقتىڭ قاراپايىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلدىم. مەنىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقانىمنىڭ ءوزى قىزىق. كوكتەم ۋاقىتى. ول كەزدە ەلدىڭ ءبارى تالاس وزەنىنىڭ بويىندا ەگىن ەگۋدىڭ قامىنا كىرىسكەن كەز. سول ۋاقىتتا كىر سابىننىڭ دا تاپشى كەزى بولسا كەرەك. انامنىڭ شاعىن دۇكەنى بار ەكەن. سول دۇكەننەن تىم الىستان ءبىر اقساقال سابىن الۋعا ارنايى كەلىپتى. انام ماعان تولعاتىپ جاتسا دا قاريانىڭ بەتىن قايتارۋعا ۇيالىپ، دۇكەنگە كىرەدى ەكەن. تۋرا سول ساتتە سابىن ساتىپ تۇرىپ، مەنى بوسانىپتى. الگى سابىن الۋعا كەلگەن اقساقال اناما تاڭىرقاي قاراپ، بۇل ءبىر جاقسىلىقتىڭ نىشانى، بولاشاقتا جاقسىلىقتىڭ جارشىسى بولسىن دەپ ىرىمداپ ەسىمىمدى «جاقسىلىق» بولسىن دەپ اتاپ كەتىپتى. مىنە، مەن دۇنيەگە وسىلاي كەلىپپىن.

— ءۇيدىڭ ۇلكەنىسىز بە؟

— جوق، مەن ورتانشىسى بولدىم. الدىمدا ءبىر اپكەم، مەنەن كەيىن ءبىر قارىنداسىم بولدى. ءبارىمىز اجەمىز ءباتيمانىڭ قولىندا ءتالىم تاربيە الىپ وستىك.

— ەڭ ءتاتتى بالا كۇنىڭىز قالادا ءوتتى ما، دالادا ءوتتى ما؟

— ول كەزدە قالا دەگەندى بىلمەيتىنمىن. بالالىق شاعىم دالادا ءوتتى. جاز باستالىسىمەن قۇربىلارىممەن بىرگە تالاس وزەنىنىڭ جاعاسىندا سۋعا شومىلاتىنمىن. سۋعا ءجۇزۋدىڭ شەبەرى بولاتىنمىن. ءتىپتى، سۋ استىنا سۇڭگىپ جارىسقاندا الدىما جان سالمايتىنمىن. سۋ استىندا 2-3 مينۋت جاتا بەرەتىنمىن. فۋتبولدى دا قىزىعا تەۋىپ ءوستىم. كورشىلەردىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە مەن بەلدەسپەگەن بالا دا جوق بولاتىن. ايتەۋىر اۋىل بالالارىنا ءتان قانداي ويىن بار، سونىڭ ءبارىن ويناپ ءوستىم. بالالىعىمنان جوعالتىپ العان، تابا الماي كەتكەن، نە بەرە الماي كەتكەن ەشتەڭەم جوق. مەن ءۇشىن بالالىق شاعىمنىڭ ءتاتتى كۇندەرى وسىلاي ەسىمدە قالدى.

— كۇرەسكە قالاي باردىڭىز؟ ءوز تاڭداۋىڭىز با، الدە كەزدەيسوقتىق پا؟

— بىرەۋگە وتىرىك، بىرەۋگە شىن، مەندە ەڭ العاش بالۋان بولامىن، سپورتشى بولامىن دەگەن وي بولعان جوق. كۇرەستى كۇتپەگەن جەردەن 1968 جىلى سەمەي قالاسىنىڭ مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەننەن كەيىن باستادىم. سەمەيگە بالۋان بولۋ ءۇشىن ەمەس، مال دارىگەرى بولۋ ءۇشىن بارعان بولاتىنمىن.

— ول كەزدە بالا جاقسىلىق زەرەك بولدى ما؟ وقۋعا بىردەن ءتۇستىڭىز بە؟

— اۋىلدىڭ قارا سيراق بالاسى بولساق تا، مەكتەپتە جاقسى وقىدىم. سەمەيگە كەلگەندە ارنايى سىناق تاپسىردىق. ءبىر ساباقتان ءۇش الدىم، قالعان پاندەردىڭ بارلىعىنان سۇرىنبەي ءوتتىم. مۇعالىمدەر بارلىعىنان ءوتتىڭ، كۇزدە وقۋعا قابىلداناسىڭ دەپ ۇيگە جىبەردى. اۋىلعا كەلىپ، اكە-شەشەمە وقۋعا ءتۇستىم دەسەم — سەنبەيدى. سەنبەيتىن ءبىر سەبەبى، مەنىمەن بىرگە بارعان كوپتەگەن بالالاردىڭ بارلىعى سىناقتان وتپەي كەلگەن بولاتىن. «مۇمكىن ەمەس، ەلدىڭ تالاي بالالارى تۇسە الماي جاتقان وقۋعا، ەشكىمىڭ جوق سەن قالاي تۇسەسىڭ» دەپ تاڭىرقادى. سونىمەن نە كەرەك، ول كەزدە اۋىلدا ءشوپ شابۋ ناۋقانىنىڭ باستالىپ كەتكەن كەزى ەدى. مەن دە بۇل ناۋقانعا بىلەكتى تۇرە كىرىسىپ كەتتىم. سونىمەن جاز ءبىتىپ كۇز كەلدى. ءبىر كۇنى ۇيگە سەمەيدىڭ مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ رەكتوراتىنان تەلەگرامما كەلىپ تۇر. اشىپ قاراساق، ماعان وقۋعا نەگە كەلمەي جۇرگەنىم سۇرالىپ، وقۋعا شۇعىل كەلۋىمدى سۇراعانى جازىلىپتى. ۇيدەگىلەر سوندا عانا وقۋعا تۇسكەنىمە كوزدەرى جەتتى. ءسويتىپ، قۋانىشتى حاباردى ەستىگەن اتا-انام قۋانىشتارىندا شەك بولماي، بۇكىل اۋىل ادامدارىن جيناپ، مال سويىپ، اققاينار شارابىن اتىپ، ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەيتىن اۋىل بالاسىن ۇلكەن ساپارعا شىعارىپ سالادى.

— سوندا ۇلكەن سپورتتى ناقتىلى قاي ۋاقىتتا باستادىڭىز؟

— سول سەمەيگە وقۋعا تۇسكەن 1968-1969 جىلدارى باستادىم. وقىپ ءجۇرىپ، ينستيتۋت قابىرعاسىنداعى كۇرەس ۇيىرمەسىنە جازىلدىم. ەركىن كۇرەسپەن جارتى جىلداي اينالىسقاننان كەيىن ءوز سالماعىمدا رەسپۋبليكا چەمپيونى اتانادىم. ودان كەيىن كلاسسيكالىق كۇرەسپەن اينالىسا باستادىم. وندا دا 1970 جىلدارى رەسپۋبليكا چەمپيونى اتاندىم. مىنە، ناق وسى كەزدەن باستاپ، مەنىڭ جۇرەگىمدە وليمپيادا چەمپيونى بولسام ەكەن دەگەن اسقاق ارمان ۇيالادى. ارينە، سول ۋاقىتتا وليمپيادا چەمپيونى اتانۋ بىلاي تۇرسىن، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇراماسىنا ىلىگۋدىڭ ءوزى سول مارتەبەمەن بىردەي بولاتىن. سونىڭ بارلىعىن جەڭدىك، اقىرى ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى اتاندىق. بۇل ءبىزدىڭ جەڭىسىمىز. قازىرگى ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلدىڭ سپورتشىلارى وتە باقىتتى. ءبىز مۇنداي باقىتتىڭ نە ەكەنىن سەزىنگەن جوقپىز…

— وتە دۇرىس ايتاسىز. سىزدەردىڭ زاماندارىڭىز بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ باسىنا كەلمەسىن. سول زاماندا جاسىنداي جارقىرادىڭىزدار. ول تۋرالى تالاي ەستەلىكتەر ايتىلدى، جازىلدى. بۇگىنگى ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز ءسىزدىڭ وتباسىلىق ومىرىڭىزگە ارنالعاندىقتان ۇيدەگى جەڭەشەمىزدى ۇمىتىپ كەتپەيىك. جەڭگەمىزبەن قالاي تانىسىپ، قالاي تابىسقاندارىڭىزدى ايتىپ بەرسەڭىز…

— شىنىمەن كوپ جاعدايدا ۇيدەگى جەڭەشەلەرىڭ ايتىلا بەرمەيدى. بۇگىنگى مارقايىپ جۇرگەنىم دە سول جەڭەشەلەرىڭ مەن وسى حالىقتىڭ ارقاسى عوي. جەڭەشەڭنىڭ ەسىمى — كۇلپان. سەمەي ينستيتۋتىنىڭ بەسىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەنىمدە تانىستىم. ول وندا ءبىرىنشى كۋرسقا ەندى كەلگەن كەزى ەدى. ءوزى سەمەي ءوڭىرىنىڭ نايمان رۋىنىڭ قىزى ەكەن. ءبىر جىلدان كەيىن مەن ديپلوم الدىم. كۇلپان ءبىرىنشى جىلىن ءبىتىردى. سوسىن كوپ وتپەي كۇلپاندى سەمەيدەن تارازعا الىپ قاشىپ الىپ كەتتىم. ول وقۋىن كەيىن الماتىدا سىرتتاي وقىپ ءبىتىرىپ الدى.

— شاڭىراعىڭىزدا قانشا ءسابي تاربيەلەنىپ ءوستى؟

— 1977 جىلى تۇڭعىش ءسابي ءسۇيدىم. ەسىمى — جاندوس. كەلەسى جىلى تاعى ءبىر ءسابيلى بولدىق. ونىڭ ەسىمىن جاندوسقا ۇيقاستىرىپ، ەلدوس دەپ قويدىق. ودان كەيىن مەن ءدال ماسكەۋ وليمپياداسىنىڭ چەمپيونى اتاعىن باعىندىرعان كۇنى ءۇشىنشى ۇلىم دۇنيە ەسىگىن اشتى. وعان تۋىس-تۋعاندارىم جەڭىسكە جەتكەنىم ءۇشىن جەڭىس دەپ ات قويدى.

— سول ءۇش ۇلىڭىزدان قانشا نەمەرە ءسۇيىپ وتىرسىز؟

— ە، نەمەرە دەگەن ءوز بالاڭنان دا ءتاتتى بولا ما ەكەن دەپ قالامىن كەيدە. ءوز بالالارىمنىڭ قىلىعىنا جارىستاردا، وقۋ-جاتتىعۋلاردا ءجۇرىپ تويا الماي كەتكەم بە، بىلمەيمىن. قازىر سول ءۇش ۇلدان تاراعان سەگىز نەمەرەم بار. سولاردىڭ قىلىعىن قىزىقتاپ، اللا دەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. نەمەرەلەرىمنىڭ جەتەۋى ەر بالا، بىرەۋى عانا قىز بالا. بىراق، بارلىعىن جاقسى كورەمىن. قارتايعاندا بايبىشەممەن بىرگە وسى نەمەرەلەرىمنىڭ ورتاسىندا ويناپ-ك ۇلىپ وتىرعاننان اسقان باقىت جوق شىعار…

— ۇلدارىڭىز نەمەن اينالىسادى؟

— ۇلدارىمنىڭ ۇشەۋى دە الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىن تامامداعان. قازىرگى تاڭدا ارقايسىنىڭ اينالىساتىن ءوز ىستەرى بار. تۇڭعىشىم جاندوس امەريكادا جەتى جىل اسكەري قىزمەتتە ىستەدى. قازىر ەلگە ورالىپ، «قازمۇنايگاز» ۇلتتىق كومپانياسىندا قىزمەت اتقارادى. ەكىنشى ۇلىم ەلدوس مەنىمەن بىرگە ءوزىمىزدىڭ اتا كاسىبىمىز — مال شارۋاشىلىعى قوجالىعىن باسقارىپ وتىر. ال ەڭ كىشى ۇلىم جەڭىس جەكە ەگىن شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. مەنىڭ جەكە ءومىر جولىم وسىنداي، شىراعىم. بوس ۋاقىتىمدا حالقىمدى ارالاپ، شاقىرعان جيىن-تويلاردان قالماي ءجۇرىپ جاتىرمىن.

— اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتاسقان كۇنسۇلتان وتارباي
http://www.inform.kz/kz/olimpiada-chempiony-zhaksylyk-ushkempirovtin-zheke-omiri-turaly-ne-bilemiz_a2677322