Әлемдік деңгейдегі қазақ бапкері: Октябрь Жарылқапов

Октябрь Қыдырбайұлы қазақ волейболының негізін қалаған көрнекті спорт қайраткері. Кеңес одағының еңбек сіңірген жаттықтырушысы атағына ие болған бірінші қазақ маманы (1965 ж.) Әлем чемпионатының қола жүлдегері,  Еуропа чемпионы Жәнібек Сауранбаевтың, КСРО студенттер құрамасының бас бапкері, КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы Заңғар Жәркешевтің, Алматының АДК командасының ұзақ жыл бас бапкері болған Жұмаш Махмұтовтың, Алматының «Буревестник» командасының тренері болған Марат Мәденовтің т.б. атақты волейбошылардың ұстазы. 1968 жылы  Октябрь Жарылқаповтың екі бірдей шәкірті Валерий Кравченко мен Олег Антропов Олимпиада чемпиондары атанды. Октябрь Қыдырбайұлы кезінде  Кеңес одағының чемпионы атанып, Еуропа  чемпиондарының кубогын 2 рет жеңіп алған Алматының «Буревестник» командасының бас жаттықтырушысы болды.

Қазақ волейболы десе, ең алдымен Октябрь Жарылқапов есімі еске түседі. Шіркін, Октябрь аға! Алла Тағала алаш жұртына сыйлаған біртуар азамат! Біздің ұлттың басына нәубет төнген отыз бірде дүниеге келіпті. Бірақ рухы азат, жаны жайсаң болыпты. Тасмаңдай кезеңде туса да, халқының намысын жоқтаудан тайынбаған екен. Сол тұста біздің ұлт үшін тым таңсық, Еуропа таласа ойнаған волейболды айналасы он-бес жылда Алматының төріне,  қазақтың жүрегіне жеткізген дарабоз ағатайым көзін көрмесем де, жаныма тым жақын. Иә, қамшының сабындай қысқа мерзімде Алматыны әлемдік  волейболдың  қайнаған қазанына айналдыру Жарылқаповтай  жампоздың ғана қолынан келді. Кей-кейде Октябрь ағаны жүрегім сыздап, кәдімгідей сағынамын. Неге дейсіздер ғой, себебі, ол кісі туған жұртын шынайы сүйді, ұлтының иығына қылшық жұқтырғысы келмеген күйі  дүниеден озды.

Бұл шаңырақтың қазаны таң бозынан түн ортасына дейін оттан түспейді екен. Әуелі қатардағы жаттықтырушы, ұзамай бас жаттықтырушы, кейін республика спорт комитеті төрағасының орынбасары болған Октябрь Қыдырбайұлы ақ тер, көк тер жаттығудан кейін немесе алқалы жиындардан соң топ жігітті ертіп келеді, дейді Диляра апам. Біраз қуатын волейбол алаңында сарқыған қарағайдай азаматтар үйме табақ етіңді бір асағаннан қалдыра  ма. Мұны есеп қылатын Октябрь жоқ, келесі жолы топ ойыншының ортасында жадырай күліп тағы жетеді.

Ал Октябрь ағам Алматының көшесіне жаяу шықса, діттеген жеріне уақытында жетуі мұң болады екен. Жарылқаповтың шәкірті, КСРО халықтары спартакиадасының жүлдегері Валерий Кассин  мына бір оқиғаны сондай бір әсерлі күйде баяндап берді: «Қазіргі Абай мен Достық көшелерінің қиылысынан Райымбек көшесіне қарай жүріп келеміз. Кей күндері тез жетуші едік. Бұл жолы Октябрьдің тілеулестері бірінен соң бірі ұшырасып, ұстазды бөгей берді. Октябрь Қыдырбайұлы кісі көңілін қалдырмайтын сондай ақкөңіл жан. Содан жайшылықта әрі кетсе, қырық минутта баратын жерге екі сағатта әрең жеттік».

Енді Жарылқаповтың тағы бір шәкірті Майдан Әбішевтің естелігіне назар салайық: –  Ол уақытта Мәскеудің ЦСКА командасының түкірігі жерге түспей тұрған еді. Жер-жерден жиналған кілең кеуделі, жауынгер жігіттер. Анау-мынауды менсінбейді. Олар алаңда кейбір одақтас республикалардың командаларымен қолдарының ұшын ғана созып, зорға амандасады. Ал Октябрь ағаның төбесі көрінгеннен мәскеулік волейболшылар алдынан жүгіріп шығып, таласа-тармаса сәлем беретін.

– Батырлығын да көзіммен көрдім. Мен ол кезде оқушымын. Бірде Москваға жарысқа бардық. Октябрь аға мені «такси ұста» деп жұмсады. Жүгірген бойда бір такси жүргізушімен келісіп, қайтып келдім. Ал, Октябрь аға келгенде төрт орыс жігіті біздің таксиге  кезексіз мінбекші болып жатқан. Ол кісі бірден: – Жігіттер жақсылықпен кетіңдер. Әйтпесе, сендер менің бір қаққанымнан қалмайсыңдар. Кетіңдер, – деп тістеніп тұрып, зекіп қалып еді, әлгілер көліктен түсті де жылыстап тайып отырды.  Негізінде ол кісіде қорқу деген мүлде жоқ еді. Октябрь ағаның тұлғасындағы бір ерекшелік – қолы өте ұзын еді. Оның қолы кәдімгідей тізесіне жетіп тұратын. Алақаны менің алақанымның екеуіндей. Бірде ауыр салмақты атақты боксшыға: «Сен мықтымын деме, қанша мықты болсаң да менің жұдырығыма шыдамайсың, – дегені бар. Әлгі дәу не айтарын білмей, сасып қалды.

1960 жылы Октябрь Жарылқапов Қазақ елі волейболшыларынан  бірінші болып, Кеңес  одағының  ең таңдаулы 24 волейболшысының қатарынан орын тепті.   Бұл дегеніңіз  сол  тұстағы Қазақстан волейболы үшін теңдесі жоқ табыс болатын.

1962 жылы Октябрь Қыдырбайұлы «Қазақстанның еңбек сіңірген жаттықтырушысы» атағына ие болса, оның шәкірті Жәнібек Сауранбаев маусым соңында КСРО-ның ең майталман 24 волейболшысының қатарына кірді. Октябрь Қыдырбайұлы кәсіби майталман жаттықтырушы ретінде жаттығу процесін күрделендіре түсті. Бұрын волейбошылар аптасына 3-4 рет жаттықса, енді 8-10 мәрте, тіпті 12 рет шеберлік шыңдайтын дәрежеге жетті. Жәнібек Сауранбаевтың дерегіне сүйенсек, республика волейболына бұл үдерісті ең алғаш Жарылқапов алып келген екен.

1968 жылғы Мехико олимпиадасында Октябрь Жарылқаповтың екі бірдей шәкірті Валерий Кравченко мен Олег Антропов жеңіс тұғырына көтерілді.

Октябрь Қыдырбайұлы Алматының «Буревестник» командасының аға жаттықтырушысы ғана болған жоқ, Кеңес одағының жастар және екінші құрамаларын да баптады. Бұл дегеніңіз  Жарылқаповтың бапкерлік білігінің өте жоғары болғанын дәлелдейді. Ол кісінің тікелей шақыруымен Кеңес одағының ұлттық құрамасы Алматыда оқу-жаттығу жиынын өткізіпті.  Италия, Қытай, Латвия, тағы басқа мемлекет волейболшыларының «Буревестникпен» тізе қосып жаттығуға ұмтылуы Октябрь жігіттерінің шеберлік деңгейінің биік болғанын  дәлелдейді.

Жарылқапов негізін қалаған «Буревестник» 1967 жылы КСРО халықтары спартакиадасының қола жүлдегері, 1968 жылы одақ чемпионатының күміс жүлдегері, 1969 жылы Кеңес одағының чемпионы атанды. Алматылықтар 1970,1971 жылдары қатарынан екі рет Еуропа чемпионадарының кубогын жеңіп алды. Бұл кезеңде совет волейболшылары дүние жүзіндегі ең күшті құраманың бірі болды. Бұған нақты дәлел: совет құрамасы 1960, 1962 жылдары әлем чемпионы  атағын жеңіп алса, 1964, 1968 жылдары олимпиада ойындарының алтын тұғырына көтерілді. Яғни, осындай дәрежедегі волейбол державасын ұтқан «Буревестникті» 1968-1971 жылдардағы Кеңес одағының ең мықты волейбол командасы десек, күмән туа қоймас. Себебі, одақтағы ең күшті клубтың бірі ЦСКА әр республикаадан келген шебер ойыншылардан құралса, «Буревестниктегі» В. Кравченкодан басқа ойыншылардың барлығы дерлік Қазақстанның спортшылары.

Сол тұста әлемдік волейболды Еуропа елдері билеп тұрды. КСРО-дан басқа Чехословакия мен ГДР әлем чемпионатында үздік шықса, Румыния, Болгария волейболшылары үнемі жүлдегерлер сапынан табылатын. Шығыстан Жапония тек жетпісінші жылы ғана әлем чемпионатының қола жүлдегері атанды.   «Буревестниктің» Еуропа чемпиондары кубогының екі дүркін жеңімпазы екенін ескерсек, біздің команданың 1969-1971 жылдарда  дүние жүзіндегі ең таңдаулы волейбол клубының бірі екені дау туғызбайды.

Ал жетпіс бірінші жылғы Еуропа кубогы үшін бәсекеде Жарылқапов жігіттері 1970 жылғы әлем чемпионы ГДР-дің «Лейпциг» командасын ұтты. «Лейпцигтің» сапында сегіз бірдей әлем чемпионы ойнады, деген дерек бар. Яғни, алматылықтар сол кезде әлем чемпионы ГДР құрамасынан кем соқпады десек, артық айтқандық болмас.

КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы Геннадий Паршин: «Жарылқапов командасының оқу-жаттығу сапасы Кеңес одағы құрамасының жаттығу деңгейінен кем емес еді», дейді. Біз бұл пікірге еш күмәнсіз, ықыласпен қол қоюға дайынбыз.

Октябрь Жарылқапов 1969  жылдың мамыр айында 37 жасында көз жұмды. Ғұмыры сонша қысқа болғанымен, қазақ волейболының тұтас   даму жүйесін қалыптастырып кеткен тарихи тұлға қазіргі спорт шенеуніктеріне керемет үлгі дер едік. Октябрь Жарылғапов жоқтан бар жасаған дарабоз реформатор. Ал біз бар нәрсенің өзін ұқсата алмай жүрміз.  Әңгімені  Майдан Әбішевтің мына сөзімен түйіндегенді жөн көрдік: «Әр салада қазақтың бір мықтысы бар. Менің тұжырымым мынадай: ғылымда – Қаныш Сәтбаев,   батырлар арасында – Бауыржан Момышұлы, ақында – Олжас Сүлейменов, ал, спортта – Октябрь Жарылқапов».

 

Қыдырбек РЫСБЕК

 

Октябрь ойын үстінде

Октябрь Жарылқапов (оң жақ шетте) КСРО құрамасының жаттықтырушысы

Октябрь Қыдырбайұлы (жоғарыда, сол жақтан  екінші) негізін қалаған Алматының «Буревестник» командасы