«نامىستىڭ» اكەسى

10 جەلتوقسان – ۇستازىم نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلىنىڭ كىندىگى كەسىلگەن كۇن!

نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى – قازاق جۋرناليستيكاسىنداعى ءبىر سالاعا ماماندانىپ، ءوزى تاڭداعان سالانىڭ وتىمەن كىرىپ، ك ۇلىمەن شىعۋدىڭ ءداستۇرىن، مەكتەبىن قالىپتاستىرعان ساناۋلى قالامگەردىڭ ءبىرى. سەيداحمەت بەردىقۇل ۇلتتىق سپورت جۋرناليستيكاسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، كۇرە جولىن سالىپ كەتسە، نەساعا سول جولدى بەس قۇرىلىققا جالعاپ، ۇستاز ءداستۇرىن ىلگەرى سۇيرەدى.

تاريحقا جۇگىنسەك، حح عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ سوڭى، سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا قازاق سپورتى سونى بەلەسكە يەك ارتتى. 1978 جىلى ءشامىل سەرىكوۆ گرەك-ريم كۇرەسىنەن قازاق جاستارىنان تۇڭعىش الەم چەمپيونى اتانعان كەزدەن باستاپ، الاش جۇرتىنىڭ سپورت ارەناسىنداعى جاڭا ءداۋىرى، دۇرمەكتى كەزەڭى باستالدى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

ەكى عاسىرداي ۋاقىت پاتشالىق رەسەي، ودان كەيىن سوۆەت يمپەرياسى قىرىپ-جويىپ، رۋحىن جانشىپ، ابدەن تيتىقتاعان قازاق جۇرتى ءشامىلدىڭ تاريحي جەڭىسىمەن ءدۇر سىلكىندى. ءدال وسى ءساتتى ۇلتتىق مۇددەگە بەرىك، الماس قىلىشتاي قايراۋى كەلىسكەن 28 جاستاعى نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى قاپى جىبەرمەي ءىلىپ اكەتتى. سوڭعى بەتى، سەيسەنبىلىك ءنومىرى ۇلتتىق نامىستى شارقايراقتاي قايراۋدان جالىقپايتىن «لەنينشىل جاس» (قازىرگى «جاس الاش») ءۇنى جەتكەن جەردەن ءسۇيىنشى سۇراپ، قالىڭ وقىرماندى دۋ ەتكىزدى. كەلەسى، 1979 جىلى ءشامىل الەمدىك چەمپيوناتتىڭ التىن تۇعىرىنا تاعى شىقتى. تاعى دا نەساعاڭ اق قاعازدىڭ بەتىندە داۋىل تۇرعىزىپ، كولدەي ماقالالارىن راحاتتانا جاريالادى دەيسىڭ. جانكۇيەر بىتكەن جاستار گازەتىن اۆتوبۋستا، ايالدامالاردا، ۆوكزال پەررونىندا، ۇشاق ىشىندە اسىعا، سۇيسىنە وقىپ جاتتى. سەبەبى، قازاق ۇلتى وسىنداي رۋحتى دۇنيەلەرگە سۋساپ وتىرعان زامان ەدى. ءار قازاق بالاسىنىڭ جەڭىسى، جىلت ەتكەن ءسۇيىنشى حابارى جانىمىزدى جادىراتىپ، مەرەيىمىزدى وسىرەتىن.

سول جىلدىڭ كوكتەمىندە ءوزى دە كوركەم، جۇدىرىق سىلتەسى ودان دا اسەم سەرىك قوناقباەۆ الەمدىك ارەناعا اتويلاپ شىقتى. جۇمىر جەردەگى بوكستىڭ ەسەپ-شوتىنا جۇيرىك ماماندارى سەرىككە سۇقتانا، سۇيسىنە قول سوقتى. سەرىكتىڭ تىماقتى الشى كيگىزگەندەي اسەم قيمىلى، دۇركىن-دۇركىن جەڭىستەرى نەساعاندى شابىتتاندىرا ءتۇستى. شىنى كەرەك، «لەنينشىل جاستىڭ» ءار نومىرىنەن نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلىنىڭ سەرىگىن ىزدەيتىن ادەت تاپتىق. نەساعانى قۇمارتا وقي وتىرىپ، قوناقباەۆپەن بىرگە نەمىس كارل كريۋگەرمەن، يتاليان پاتريتسيو وليۆامەن ءوزىمىز ايقاسقانداي كۇي كەشەتىنبىز. اقيقاتىن ايتساق، 1979-1981 جىلدارى قازاقتىڭ سپورت كوگىندە نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى مەن سەرىك قوناقباەۆ جۇبىن جازباي قاتار شارىقتادى.

1979 جىلى سسرو حالىقتارىنىڭ جازعى سپارتاكياداسىندا ساقا بالۋان جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ پەن ورىمدەي بوكسشى سەرىك نۇرقازوۆ كۇمىس جۇلدەگە قول جەتكىزدى. بۇل جاقسىلىقتى جالپاق جۇرتقا اسىعا جاريا قىلعان جامپوزدىڭ ءبىرى نەساعاڭ بولاتىن. ءبىز سول كەزدە نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلىن جاقسىلىقتىڭ جارشىسىنداي كورەتىنبىز، سول تۇستا قازاق سپورتشىلارىن جانىن سالا، بەرىلە ناسيحاتتاۋدان نەساعانىڭ الدىنا ەشكىم تۇسە العان جوق. اعامىز سوناۋ ەلۋىنشى جىلداردىڭ سوڭى، الپىسىنشى جىلدارى سپورت ساڭلاقتارىن ناسيحاتتاۋدىڭ سەيداحمەت بەردىقۇل مەن قالداربەك نايمانباي قالىپتاستىرعان ءداستۇرى مەن جۇيەسىن جاڭا لەپپەن، ىستىق قايراتپەن جاڭا ساتىعا كوتەردى. ەندىگى جەردە سپورت ماتەريالدارىنان نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلىنا ءتان ىستىق سەزىم، ۇلتقا دەگەن شىنايى ماحاببات، وزىندىك ەموتسيا مەن ساليقالى بايىپتاۋلار «مەنمۇندالاپ» تۇراتىن بولدى. نەساعانىڭ جۇرەكتەن شىققان جازبالارى ءجۇز مىڭداعان جۇرەكتەرگە جول تاپتى. قازاقتىڭ سپورت جۋرناليستيكاسىندا نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلىنىڭ ماڭدايى جارقىراعان كەزەڭ تۋدى.

1980، وليمپيادا جىلى. جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ پەن ءشامىل سەرىكوۆ وليمپيادا جەڭىمپازى، سەرىك قوناقباەۆ كۇمىس جۇلدەگەر. قازاق جۇرتى بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ولجاعا كەنەلگەن ەمەس. سەيداحمەت بەردىقۇل مەن نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى كۇن سايىن «لەنينشىل جاستىڭ» بەتىن قۇرعاتپاي، سپورت رەپورتاجدارىن تۇيدەك-تۇيدەگىمەن جاريالاپ جاتتى.

ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ ەسىم-سويى شامامەن جيىرما كۇندەي بىردە ورتتەي قاۋلاعان، ەندى بىردە تەڭىز تولقىنىنداي كوككە شاپشي تۋلاعان سپورت رەپورتاجدارىنىڭ ماڭداي تۇسىندا سونداي جاراسىممەن قاتارلاسا تۇردى. وليمپيادا دۋى تارقاي باستاعان تۇستا ەكەۋىنىڭ اتى-جونىنە كوزىمىز ۇيرەنىپ قالعان بىزدەر ءبىراز كۇنگە دەيىن ءبىرتۇرلى قوڭىلتاقسىپ جۇردىك.

نەساعاڭ بولسا، جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ، سەرىك قوناقباەۆ، سەرىك نۇرقازوۆتار تۋرالى دەرەكتى دۇنيەلەرىن جەتىلدىرە، تولىقتىرا كەلە كىتاپ قىلىپ شىعاردى. قازاقتىڭ سپورت ادەبيەتى وسى ءبىر جانكەشتى، ناعىز ۇلتشىل ازاماتتىڭ ۇيقىسىز، مازاسىز تىرلىگىنىڭ ارقاسىندا قورى تولىعىپ، كوشى كۇننەن-كۇنگە ۇزارا ءتۇستى.

ءبىر كۇنى «لەنينشىل جاستا» «كىلەمنەن كەتىپ بارادى» دەگەن ماقالا باسىلدى. اۆتورى نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى. ماقالا جاقسىلىق ۇشكەمپىروۆ تۋرالى. بالۋان اعانىڭ ۇستىندە «سسسر» دەگەن جازۋى بار كۇرتەشە. جاقاڭ بەتىن ءبىر جاعىنا ءسال بۇرعان قالپى كەتىپ بارادى. كىلەمنەن كەتىپ بارادى. سوۆەت قۇراماسى ساپىندا ون جىلدان ارتىق ارپالىسقان ارىستان جۇرەك اعامدى قيماي، جۇرەك شىركىن شىم ەتە قالدى. وداق قۇراماسىنداعى جالعىز قازاق ەدى. بۇل كەزدە ءشامىل دە قۇرامادان شەتتەپ قالعان بولاتىن. قانداي اۋىر تاقىرىپ! ءبۇتىن ءبىر ۇلتتىڭ جانىن اۋىرتىپ، نامىسىن قامشىلايتىن تاقىرىپ. قازاقستاننىڭ سپورت كوميتەتى جاقسىلىقتاي ارداقتىسىن كۇرەستەن يىعىنا شاپان جاۋىپ، ورنىمەن شىعارىپ سالۋعا جاراماپتى. ايدالاداعى ماسكەۋ باسشىلارى كراسنويارسكىدەگى جارىس ۇستىندە قوشتاسۋ ءراسىمىن جاساپتى. بۇعان نەساعا قالاي شىداسىن؟! ءيا، ەندى جاقسىلىقتىڭ بوز كىلەمدەگى ورىنى ۇڭىرەيىپ تۇراتىنى انىق…

…بىردە سارعايعان گازەت تىگىندىلەرىن پاراقتاپ وتىرىپ «شويىنداي كونكيمەن الەم رەكوردىنا!» دەگەن تاقىرىپ كوزىمە وتتاي باسىلدى! ورىستىڭ ايگىلى مۇزتابانى، وليمپيادا ويىندارىنىڭ التى دۇركىن چەمپيونى ليديا سكوبليكوۆامەن نەسىپ اعانىڭ سۇحباتى ەكەن. تاقىرىبىنىڭ ءوزى ءبىر ءۇيىر جىلقىنىڭ قۇنىنداي.

«لەنينشىل جاستىڭ» 1979 جىلعى 11 قىركۇيەكتەگى نومىرىنەن نەسىپ اعانىڭ كوپسايىسشى تولەگەن مۇسانوۆ تۋرالى ماقالاسىن وقىدىم. ىزدەنگەن جۋرناليسكە كەيىپكەر كوپ. ال، نەسىپ اعا تولەگەن باۋىرىن قازاق بولعانى ءۇشىن، اسكەري قولدانبالى كوپسايىستان سوۆەت وداعى حالىقتارى سپارتاكياداسىنىڭ جەڭىمپازى اتانعانى ءۇشىن ماقتانىش سەزىمممەن جازعانى بايقالىپ تۇر. تولەگەن شىنىندا دا سەگىز قىرلى سپورتشى ەكەن. نىسانا كوزدەۋ، گراناتا لاقتىرۋ، كەدەرگىلەر ارقىلى جۇگىرۋ، ءجۇزۋ، موتوتسيكلمەن قۇيعىتۋ، كروسس… تولەگەن وسى سپارتاكيادادا چەمپيون ءارى وداق رەكوردشىسى مارتەبەسىن قاتار ولجالاپتى.

ءبىز كەلتىرگەن مىسالدار نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى قالامىنان تۋعان دۇنيەلەردىڭ مىڭنان بىرىنە دە جەتپەيدى. اعانىڭ «ءۇشىنشى راۋند»، «اۋىلدان شىققان الىپتار»، «فۋتبولمەن تىنىستاعان يسپانيا»، «مەكسيكاداعى فۋتبول تويى»، «84 جىلدىڭ تەڭدەسسىز 16 كۇنى» (س. بەردىقۇلمەن بىرلەسىپ جازعان)، «اكەمنىڭ قامشىسى»، «مۇستافا وزتۇرىك»، «باس يەمىن!»، ون وليمپيادا ويىنىن قامتيتىن «وليمپيسكي مارشرۋت» ء(تورت تومدىق) كىتاپتارىن قانداي بەينەتپەن جازعانىن قالام ۇستاپ، سوڭىنان ەرگەن بىزدەر تۇسىنەمىز. كەي ادامدار كىتاپ جازۋدى وڭاي تىرلىك كورەدى. سول كىسىلەر نەسىپ اعانىڭ ءبىر كىتابىن قولمەن كوشىرىپ شىقسا، جازۋ دەگەننىڭ ماشاقاتىن ءسال دە بولسا، سەزىنەر ەدى.

نەسىپ اعانىڭ ۇلتقا جاساعان قىزمەتى تەك جۋرناليستىك ەڭبەكتەرىمەن عانا شەكتەلمەيدى. نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى ۇلتتىق سپورتتىڭ جاناشىرى ءارى بىلىكتى مامانى. اعامىز توعىزقۇمالاقتان سپورت شەبەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، جوعارى ۇلتتىق دارەجەدەگى تورەشى. حالقىمىزدىڭ وسى ءبىر عاجاپ زياتكەرلىك ويىنىنان قازاقستان چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق سپارتاكياداسىنىڭ جەڭىمپازى. نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى تىزگىنىن ۇستاعان الماتى قالاسىنىڭ كومانداسى رەسپۋبليكا چەمپيوناتىنىڭ كوماندالىق باس بايگەسىن ۇتىپ الدى. اعامىز ۇيىمداستىرعان توعىزقۇمالاق ۇيىرمەسىنە ءبىز دە باردىق. قازاقستان چەمپيوناتىندا ءتورتىنشى ورىن الىپ، ەكى مارتە الماتى قالاسىنىڭ چەمپيونى اتانعان سوڭ الاڭسىز سپورت جۋرناليستيكاسىنىڭ سوڭىنا تۇستىك.

نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى — قازاقستان سپورت ءباسپاسوزى قاۋىمداستىعىن قۇرۋشى ءارى وسى ۇيىمنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى (1992-2013 ج.ج.)، بۇعان قوسا ازيا سپورت جۋرناليستەرى وداعى (ASPU) اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى (1994-2006 ج.ج.)، ازيا وليمپيادالىق كەڭەسىنىڭ (وسا) ءباسپاسوز كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولعان تۇڭعىش ءارى جالعىز جۋرناليست. نەساعا ءبىر جىلدارى ازيا سپورت ءباسپاسوزى وداعى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىن دە قوعامدىق نەگىزدە اتقاردى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. 2016 جىلى ريو دە جانەيرو وليمپياداسىندا نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى حالىقارالىق سپورت جۋرناليستەرى قاۋىمداستىعىنىڭ (AIPS) ارنايى ماراپاتىنا يە بولدى.

بۇل كىسىنىڭ ومىرىندەگى ەڭ ءبىر جارقىن ءارى اۋىر ءساتتىڭ ءبىرى – اعانىڭ تازا قازاق بالالارىنان «نامىس» فۋتبول كومانداسىن جاساقتاپ، قازاقستان چەمپيوناتىنا قوسقان كەزى ەدى. سوۆەت وكىمەتىنىڭ باۋىرىندا قۇلاشىن كەڭ سىلتەي الماي، ىشتەي ب ۇلىقسىپ جۇرگەن الاششىل ازامات ازاتتىقتىڭ العاشقى جىلى-اق قازاق بالالارىنان فۋتبول كومانداسىن قۇرۋعا بەل شەشە كىرىستى. نەساعانىڭ بۇل قادامى رەسپۋبليكا كولەمىندە قىزۋ قولداۋ تاپتى. كەۋدەسىندە ۇلتتىق رۋحى جالىنداعان ازاماتتار «نامىستىڭ» شارۋاسىنا جان اياماي اتسالىستى، قولىندا بارىن ورتاعا سالدى. نەساعانىڭ وسى باستاماسىمەن بىلتە شامداي ولەۋسىرەپ تۇرعان ۇلتتىق رۋح قاۋ ەتە ءتۇستى. ەل-جۇرتىنىڭ اق باتاسى، شىنايى پەيىلى اعامىزدى ودان سايىن قامشىلادى. نەساعا اياق دوپقا بەيىمى بار قارادومالاقتاردى رەسپۋبليكانىڭ ءار قيىرىنان ىزدەۋگە كىرىستى. كوڭىلىنە قونعان بالانى قولىنان جەتەكتەپ الماتىعا اكەلدى. استانادا تابان تىرەيتىن جەرى جوق بالانى ۇيىنە جاتقىزدى. نە كەرەك، سوۆەت وداعى چەمپيوناتىنىڭ جوعارى توبىنداعى الماتىنىڭ «قايراتى» جيىرما جىلدا جيناي الماعان قازاق ورەندەرىن نەساعا اينالدىرعان ەكى جىلدا ءبىر تۋدىڭ استىنا شوعىرلاندىرىپ، «نامىس» كومانداسىن قازاقستاننىڭ جوعارى توبىنا قوسىپ جىبەردى. بىلگەن ادامعا، تەرەڭ زەردەلەگەن جانعا نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلىنىڭ بۇل قادامى ۇلتقا قىزمەت ەتۋدىڭ عاجاپ ۇلگىسى بولاتىن. بىرەۋلەر ۇلتتى قىزىل تىلىمەن، سىرتى جىلتىر ىسىمەن «سۇيسە»، نەسىپ اعا وسىنداي ەردىڭ ەرى عانا تاۋەكەل ەتەتىن سۇراپىل تىرلىگىمەن ۇلت پاتريوتى ەكەنىن قاپىسىز دالەلدەدى. ول كىسىنىڭ ۇلتتىق نامىستى تۋ ەتكەن كىتاپتارى مەن قوعامدىق جۇمىستارىن ءبىر جاعىنا ىسىرىپ قويىپ، تەك «نامىستى» قۇرعان ەرلىگىمەن قازاق ەلىنىڭ سپورتتىق تاريحىندا قاركەن احمەت ۇلى، وكتيابر جارىلقاپوۆتارمەن قاتار تۇراتىن سوقتالى تۇلعا نەسىپ ءجۇنىسباي ۇلى دەسەك، ارتىق ايتقانداق بولماس. سەبەبى، كەز كەلگەن قايراتكەردىڭ تاريحتاعى ورىنى ونىڭ ۇلتىنا، ادامزات بالاسىنا جاساعان قالىپقا سىيمايتىن، كەسەك تىرلىكتەرىمەن باعالانادى.

نەساعانىڭ «نامىسى» رەسپۋبليكانىڭ جوعارى توبىن دۋ ەتكىزىپ، ودان كەيىن ءبىرىنشى توپتىڭ شىعىس ايماعىندا وينادى. بىراق، ۇلتسىزدىق دەرتىنە شالدىققان قازاق قوعامى جالعىز «نامىسىن» ساقتاي المادى. قىرىق رۋدان قۇرالعان دارمەنسىز، ورەسىز كوماندالارعا ميلليونداپ شاشىلعان قازاقتىڭ اقشاسى «نامىسقا» كەلگەندە تاقىر تيىنعا اينالدى. كوماندانىڭ تىرلىگى شاتقاياقتاي باستاعان كۇندەردىڭ بىرىندە توسەك تارتىپ جاتقان سەيداحمەت ۇستازدىڭ ءحالىن سۇراي باردىم. اعام «نامىسقا» قاتتى الاڭداۋلى ەكەن. «وسىدان اياعىما تۇرسام، پرەزيدەنتكە «نامىستىڭ» جاعدايىن جەتكىزەمىن»، دەدى ۇستازىم قىران تۇمسىعىن كوتەرە، كۇيزەلە ءۇن قاتىپ. ادامنىڭ ايتقانى بولا ما؟! سەيداعاڭ سول جاتقاننان ماڭگىلىك مەكەنىنە بەت بۇردى. بۇل قايعى نەساعاڭنىڭ جان دۇنيەسىن ويسىراتىپ كەتتى. كوپ ۇزاماي تاعدىردىڭ ەكىنشى سىناعى سوعىپ ءوتتى: «نامىس» تارادى. اعانىڭ بۇل كەزدەگى كوڭىل-كۇيىن ادامنىڭ باسىنا بەرمەسىن. اقيقاتىندا «نامىستىڭ» جىعىلۋى – ۇلتتىق نامىسقا تۇسكەن جارىقشاق بولاتىن! سودان باستاپ نەساعا ءبىرتۇرلى بۇيىعى، جابىرقاۋ كۇيگە ءتۇستى.

ال، «نامىستىڭ» قىراندارى نۇربول جۇماسقاليەۆ، اسحات قادىرقۇلوۆ، الىبەك بولەشوۆ، ايدار كۇمىسبەكوۆ، ناكەن قىرىقباەۆ، دياس كامەلوۆ، الماس قۇلشىنباەۆتار ءبىراز جىل رەسپۋبليكا فۋتبولىنىڭ العى شەبىندە اتوي سالدى. بىراق قازاق فۋتبولىنىڭ كوشى تۇزەلەر ەمەس. باياعىدا سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا، الماتىنىڭ «قايراتىندا» الاڭعا ەكى قازاق شىعۋ مىندەتتەلسە، قازىر كەي كوماندالار قازاقسىز ويناۋدان ارلانبايتىن بولدى. ال ءبىزدىڭ جان دۇنيەمىز «نامىستى» اڭساي بەرەدى. قىسقاسى، قازاق سپورتىنا نەساعاڭداي نامىسكەر تۇلعا جەتىسپەي تۇر.

 

قىدىربەك رىسبەك، سپورت تاريحشىسى

استانا