ءتىل – ەڭ اسىل قۇندىلىق

«ءتىل –ۇلتتىڭ جانى، ءتىل يدەيانىڭ،سەزىمنىڭ ويدىڭ جاندى كورىنىسى»، دەگەن ەكەن ل.ن.تولستوي. راسىمەندە ءتىلسىز جاراتىلىس نە بولماق ەدى. ءبىر ساتكە وينالساق. ءتىلسىز ءومىر تۇڭعيىق ەمەس پە. «ءتىل — ادامنىڭ بايلانىس قۇرالى بولسا، ءسوز ادەبيەتتىڭ قۇرىلىس ماتريالى» دەگەن ك.ا.فەدين.

ءتىل ارقىلى ءومىر ءسۇرۋ ادام ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى اللانىڭ بەرگەن نىعمەتى، زور بايلىعى دەپ بىلەمىز. سوندىقتان دا ءتىلدىڭ ادام ءومىرى ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ءتىل وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ دامۋ جولى بولسا، ءتىلدىڭ ادامدار ءۇشىن اتقارار ءرولى قانشالىقتى ەكەنىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ءتىل ىشكى سىردى سىرتقا شىعاراتىن قۇرال — دەگەن ەكەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ.

ەندەشە، ىشتەگى تۇنىپ تۇرعان سىرلار مەن ويلاردىڭ دۇرىس جەتكىزىلىپ ايتىلۋىنا ءمان بەرگەنىمىز دۇرىس. وسى تۇرعىدا قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى قوعامدا ءورىسى مەن ورلەۋى قالاي ءوتىپ جاتىر دەگەن سۇراققا ورالىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانىستاعى دەڭگەيى مەن بولاشاعى تۋرالى ءسوز ەتسەك.

جۋىردا الماتى قالاسى ءبىلىم باسقارماسىنا قاراستى تۇركسىب اۋدانىنداعى №71 مەكتەپ – ليتسەيدە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانى بىرلەستىگىنىڭ «قازاق ءتىلى – بولاشاقتىڭ تۇعىرى» اتتى ونكۇندىگى سالتاناتتى تۇردە اشىلدى. بۇل ونكۇندىكتىڭ نەگىزى ۇستانىمى قازاق ءتىلىنىڭ تۇعىرلى بولۋىنا جول اشۋ. انا ءتىلىمزدىڭ بەدەلى مەن بەدىرىن قوعامدا ايشىقتاۋدا بۇل ونكۇندىكتىڭ تامشىداي بولاسا دا قوسار ۇلەسى زور دەپ بىلەمىز.

سونىمەن ءىس-شارانىڭ اشىلۋ سالتاناتى ليتسەيدىڭ ديرەكتورى اليام اركەنقىزى ايتاحۋنوۆانىڭ العى سوزىمەن، جاقسى تىلەگىمەن باستالدى. مەكتەپ ديرەكتورى ءوز سوزىندە: «مەملەكەتتىك ءتىلدى جانداندىرىپ، ابىرويىن كوتەرۋىمىز كەرەك، ول ءاربىر ازاماتتىڭ مىندەتى. «مەملەكەتتىك ءتىل – مەنىڭ ءتىلىم» – دەپ ارقايسىمىز ماقتان تۇتىپ، قۇرمەتتەۋىمىز كەرەك، ءتىلدى ساقتاۋ — قازاق حالقىنىڭ وتكەنى مەن بولاشاعىن ءبىلۋ، ساقتاۋ. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ءتىلىمىزدى ساقتاپ، وسى تىلدە ساۋاتتى جازىپ، ويىمىزدى قازاق تىلىندە تازا جەتكىزە ءبىلۋ، مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدى ارداقتاپ قۇرمەتتەۋ. وسكەلەڭ ۇرپاقتى «ءتىل- مەملەكەتىمىزدىڭ تۇعىرلى تىرەگى، حالىقىمىزدىڭ  رۋحاني بايلىعى» دەپ تاربيەلەۋىمىز كەرەك»، — دەدى.

سونىمەن قاتار اليام ارككەنقىزى ءوزى اسا كوڭىل ءبولىپ وتىرعان، داستۇرگە اينالعان ءىس – شاراعا قاتىستى «جۇمادا مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيمىز» اتتى ءداستۇرىمىز، وسى كۇنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ وتىرعاندىعى كوڭىل قۋانتادى»، — دەپ اتاپ ءوتتى. ونكۇندىكتى اشىلۋ سالتاناتى ليتسەي باسشىسى مەن قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى بىرلەستىگىنىڭ مۇعالىمدەرىنىڭ بىركەلكى قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن كيىپ سالت – ءداستۇرىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاۋلىرىمەن ەرەكشەلەندى.

دۇيسەنبى كۇنى بۇل ءىس – شارا تاڭنان ليتسەي قىزمەتكەرلەرى مەن وقۋشىلاردى ءان – كۇيمەن اسەم اۋەنمەن قارسى الۋمەن باستالدى. قازاق حالقىنىڭ اسەم سازدى كۇمبىرلەگەن كۇيىمەن كوپشىلىكتىڭ كوڭىل كۇيىن كوتەردى. سونىمەن قاتار، قارلىعاش ورازقانقىزى شالگينباەۆا مەن زۋلفيرا ابدريحيتقىزى ياكۋپوۆانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «جىلى لەبىز»، «ماقالدىڭ جالعاسىن تاپ» اتتى ايدارلارىمەن ءوز جالعاسىن تاپتى. وسى ونكۇندىكتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا ماقالدىڭ جالعاسىن تاۋىپ، جاقسى تىلەكتەرىن ايتىپ اتسالىسىپ قاتىسقان وقۋشىلار مەن ليتسەي قىزمەتكەرلەرىنە ۇلتتىق ءدامىمىز باۋىرساق تاراتىلدى. جاقسىلىق پەن مولشىلىقتىڭ نىشانى شاشۋ شاشىپ مەكتەپ قىزمەتكەرلەرى مەن وقۋشىلارىنىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى.

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى بىرلەستىگىنىڭ ونكۇندىگى 11 ناۋرىزدان 18 ناۋرىزعا دەيىن جالعاستى. وسى ارالىقتا جالعاسىن تاباتىن ءىس – شارانىڭ  جۇرگىزىلۋىنە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى ءبىر كىسىدەي ۇيىمشىلدىقپەن اتسالىستى.

ۇستازدار وزدەرىنىڭ زاماناۋي تۇرعىدا اشىق-تاربيە ساباقتارىمەن، تاجىريبە ءبولىستى.

قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن ۇلىقتاپ، سالت-ءداستۇرىن، مادەني قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتاپ، ۇستازدار مەن وقۋشىلار قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ كوپشىلىكتىڭ كوز قۋانىشىنا اينالدى.

وقۋشىلارىمىزعا، جاستارىمىزعا تاربيە باستاۋى – ءسالت–داستۇرىمىز، ۇلتتىق كيىمدەرىمىز، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز ەكەندىگىن ناسيحاتتاي ءجۇرىپ جەرىن، ەلىن سۇيەتىن، وتانىن سۇيەتىن پاتريوت بولۋعا ىنتالاندىرىپ، رۋحىن كوتەرەتىن ءار اشىق ساباق، وقۋدان تىس تاربيە ساعاتىنىڭ ارقايسىنىڭ «تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ازاماتىمىن!»، — دەگەن ماقتانىش سەزىمىن وياتارى ءسوزسىز.

بۇل كۇندەرى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى بىرلەستىك مۇعالىمدەرىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ليتسەي قىزمەتكەرلەرىن، وقۋشىلاردى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە ىنتالالاندىراتىن ءىس شارالار وتكىزىلىپ وتىرادى.

شاكىرتتەرىنىڭ بويىنا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى قالىپتاستىرۋعا، قازاق تىلىندە اۋىزشا، جازباشا سوزدىك قورلارىن مولايتۋعا، شىعارماشىلىق قابىلەتىن دامىتۋعا، پانگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، باسەكەگە قابىلەتتى ۇرپاق تاربيەلەۋدە ۇستازدارىمىزدىڭ ەڭبەگى ەلەۋلى. مەملەكەتتىك تىلىمىزدە سويلەۋ اياسىن كەڭەيتىپ، ءتىل تۋرالى زاڭدى باسشىلىققا الىپ، جۇزەگە اسىرۋدا ارىپتەستەرىمىزگە، شاكىرتتەرىمىزگە كومەك كورسەتۋ ءبىزدىڭ باستى مىندەتىمىز — دەيدى 71 مەكتەپ – ليتسەي ۇجىمى.

«قازاق ءتىلى — بولاشاقتىڭ تۇعىرى»اتتى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەت ءپانى اپتالىعىنا ارنالعان ءىس-شارانىڭ جابىلۋى سالتاناتتى تۇردە  قارلىعاش ورازقانقىزى شالگينباەۆا مەن نازگۇل نيازحانقىزى جۋاسپاەۆا ۇيىمداستىرىلۋىمەن، 8-سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جۇرگىزۋىمەن ءوتتى.  ىس – شاراعا قاتىسقان بارلىق وقۋشىلار مەن ۇستازداردىڭ ورىنداۋىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ انۇرانىمەن باستالىپ، اسەم انمەن، كۇيمەن، بيمەن جالعاسىن تاپتى. 8 -سىنىپ وقۋشىسى چجەن يليا «تۋعان جەر» ءانىن، 5 سىنىپ وقۋشىلارى «جاسا قازاعىم!» ءانىن،  5-سىنىپ وقۋشىلارى وحريمچۋك پ. پەن رازيۆا ف. «انامنىڭ ءتىلى» ءانىن  ناقىشىنا كەلتىرە وتە جاقسى ورىندادى. 4 سىنىپ وقۋشىلارى قازاقتىڭ ۇلتىق ءبيى «قاماجاي» مەن «تورسىق» ءبيىن بيلەدى، 3 وقۋشىسى يۋسۋپوۆ تيمۋر دومبىرامەن كۇي شەرتىپ جاقسى ونەر كورسەتتى.

ءار ءتۇرلى تاقىرىپتا استارلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەۋ ارقىلى بالانىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ ماقساتىندا: «تاپقىرلار»، «ماقالدى جالعاستىر» اتتى ۆيكتورينالىق سۇراقتارعا وقۋشىلاردىڭ جاۋابى تىڭدالىپ، جەڭىمپازدارعا  سىيلىقتار تاراتىلدى. وقۋشىنىڭ قازاق تىلىندە سويلەۋ داعدىسىن قالىپتاستىرىپ، سويلەم ماعىناسىن ءتۇسىنىپ، ىس–ارەكەتىمەن  كورسەتۋىن قاداعالاي وتىرىپ، 5 سىنىپ وقۋشىلارىمەن  «وزىمە، كورشىمە» اتتى ويىن ويناتىلدى.

ءتىل — ءاربىر ۇلتتىڭ ماقتانىشى، جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى. ول- ەڭ ۇلى، تاماشا ءتىل. قازاق ءتىلى — مەملەكەتتىك ءتىل

ءتىل – ونى جاساۋشى حالىقتىڭ تاريحى، شەجىرەسى، بۇكىل ءومىرىنىڭ جاڭعىرىعى مەن ءىزى، ارمانى مەن الداعى ءۇمىتى، قايعىسى مەن قۋانىشى، كۇللى رۋحاني ءومىرىنىڭ ءۇنى بولاتىن بولسا، وسى قۇندىلىقتاردىڭ ءبارىن زاماننان زامانعا، ادامنان ادامعا جەتكىزۋشى — بۇگىنگى ۇرپاق. سوندىقتان دا بۇگىنگى جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ، تۋرا جولدى كورسەتۋ ءبىزدىڭ مەكتەبىمىزدىڭ ۇستازدارىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلكەن مىندەت دەپ ەسەپتەيمىز.

 

قارلىعاش ورازقانقىزى شالگينباەۆا،

لاۋرا قۇربانقىزى مۇسابەكوۆا،

الماتى