Asyl Ana

Álemniń jaryǵyn,

Syıladyń sen maǵan.

Dalanyń ár gúlin,

Jınadyń sen maǵan.

 

Ǵafý Qaıyrbekov

 

Biz anamyz Ulmeken Tólenqyzyn bala kezimizden «apa» dep aıtyp óskenbiz. Apamnyń nemereleri de ony osylaı aıtatyn edi. Ol kisi 1936 jyly týǵan. О́zi de «Tyshqan jyly týǵanmyn» dep aıtyp otyratyn. Apamyz ákemiz Omar Kenjalyulyna jastaıynan turmysqa shyqqan eken. Sodan beri ekeýi ómir boıy bir-biriniń qas-qabaǵyna qarap, syılasyp ótti. Bizdiń úı aýyldaǵy kóp balaly otbasylardyń biri boldy.

Jalpy, burynda aýyldyq jerde bir shańyraqta 10-15 balanyń bolýy qalypty jaǵdaı edi. Bizdiń úıde de 14 bala boldy. Apamyz kezinde osynshama qursaq kóterip,  «Ardaqty Ana» altyn medalin alǵan. Úıdiń úlkeni Jumabek aǵamyz bolatyn. Biz ony kishkentaıymyzdan «táte» dep aıtyp óstik. Keıin ol elimizge belgili jýrnalıst, jazýshy, pýblııst, qoǵam qaıratkeri boldy. Elimizdegi birneshe gazet-jýrnaldy basqaryp, birneshe basylymnyń basyn biriktirgen «Qazaq gazetteri» AQ prezıdenti  bolyp qyzmet etti. Apam úlken aǵamyzdy erekshe jaqsy kórdi. «Jumabegim, meniń mańdaıymnyń juldyzy ǵoı», dep aıtyp otyratyn edi jaryqtyq. Keıin ol el aǵasy bolǵanda da ata-anamyz ony maqtan tutty.

Bizdiń úıdiń 1966 jyly týǵan qyzy Zalııashtyń sózimen aıtsaq,  apamyzdyń ózi de er minezdi, sypsyn áńgimege joq, tazalyqqa óte usta, ismer kisi bolǵan. Úı sharýasyndaǵy áıel bolsa da barlyǵymyzdyń bilim alyp, bir-bir kásiptiń ıesi bolýymyzǵa bar jaǵdaıdy jasaǵan. Apamyz bizge jyly qushaǵyn syılaǵandaı qoıdyń júnin jýyp, tazalap, ony ıirip, ár túrli toqymalar toqyp beretin. Toqyma toqyǵanǵa óte sheber edi.

-Stýdent kezimde apamnyń toqyǵan oramalyn, shulyǵyn, qolǵabyn kıip júretinmin. Sondaı jyly ári ystyq edi, – deıdi Zalııash.

Bizdiń apamyz minezge de óte baı edi ǵoı. Biz onyń kókemizben bir renjisip, bir-birine qatty daýys kótergenin kórgen emespiz. Ekeýi de bir-birin qas qabaǵymen túsinetin. Sonymen de olar búkil Qaıyńdyǵa, oǵan jaqyn mańdaǵy aýyldarǵa syıly boldy. Muny jaqynda Urqııa Jaqanqyzy apamyz ben Málıke Shalabaıqyzy tátemizden anamyz týraly suraǵanymyzda aıtty.  «Ulmeken apamyz – Qyrjigittiń qyzy. Biz ekeýmiz «Ardaqty Ana» altyn alqanyń ıegerimiz.  Ol 14 qursaq kóterse, men 17 balany ósirdim, — dedi Urqııa apamyz. — Ony Omar aǵa kótermelep júrdi. Aǵamyz qyzmet istep, aýylda zootehnık, vettehnık boldy. Omar aǵanyń arqasynda tuńǵyshtary Jumabek te kóz aldymyzda úlken azamat bolyp ósti. Buryn aýylda kóp jumys bolmaıtyn. Soǵan qaramastan Ulmeken qoldan kelgen jumystyń bárin istedi. Úı sharýasymen aınalysty. О́te jaqsy kisi bolatyn».  Al Málıke tátemiz bolsa, apamyzdyń Bópish ájemizge uqsaǵanyn jetkizdi. Ol kisi apamyzdyń anasy.

–Bópish ájemiz de tazalyqty jany súıetin kirpııaz kisi bolatyn, – dedi tátemiz. – Biz bala kezimizde Jumash ekeýmiz (naǵashymyz Cmaǵul Tólenulynyń qyzy) Omar ákemizdiń úıinen shyqpaıtynbyz. Ulmeken apam bizdi jýyndyryp, shaıyndyryp, shaıymyzdy, tamaǵymyzdy berip uıyqtatatyn. Bizge jaqsy tárbıe beretin. Jalpy, biz bir aýylda turǵan soń Jalmaǵambet babamyzdyń urpaqtary bolyp tatý-tátti ómir súrdik.  Babamyzdan alty ul, bir qyz taraǵan. Biz sol alty uldyń urpaqtarymyz, – dedi ol.

Bizdiń naǵashy atamyz Tólen Ermanuly men onyń jubaıy Bópish ájemiz dáýletti kisilerdiń urpaǵy bolǵan eken. О́zderi de baı-qýatty adamdar bolǵan desedi. Bul áńgimeni biz týysymyz Kádirbaı Qalıevten estidik. Onyń  aıtýynsha, Tólen atamyz symbatty, ájemiz ajarly kisi bolypty.

–Meniń bala kezimde esimde qalǵany, Tólen atamyz esik aldynda appaq uzyn saqalyn sıpat otyratyn. Al Bópish ájemiz uzyn boıly, ajarly kisi edi. Kózkórgender ony Bátıma ájemiz sekildi arýaqty adam bolǵan deıdi. Bátıma ájemiz – Jalmaǵambet babamyzdyń jubaıy. Olar da kezinde dáýletti kisiler bolǵan eken. Meniń esimde Bópish ájemiz aıtty degen myna áńgime qalypty. Buryn ashtyq jyldary olar búkil dúnıesin tastap jaıaýlap Qarabalyq (Fedorovka) jaqqa barypty. Jolda zattary aýyr bolǵan soń ba joldyń jıegine baılar paıdalanǵan jezquman, sháınek, altyn, kúmis, mystan jasalǵan ydys-aıaqtardy, qymbat-qymbat zattardy kómip ketken eken. Sol kezde Bópish ájemiz: «Arpa-bıdaı as eken, altyn-kúmis tas eken», dep baǵaly zattardan kóńili qalǵanyn aıtqan desedi, – deıdi ol.

Mine, apamyzdyń ata-anasy, bizdiń naǵashy jurtymyz osyndaı adamdar bolǵan. Sol ashtyq jyldarynan keıin anamyz da dúnıege kelgen. Bul shamasy 1936 jyl bolý kerek. Apamyzdyń balalyq shaǵy Sarytorǵaı eldi-mekeninde ótken eken. Qaıyńdy aýylynda uzaq ýaqyt kórshi turǵan Qaraqoıly Qusaıynqyzy apamyzdyń aıtýynsha, ol anamyzben Ekidiń aýylynda 6 klass oqyp, Sarytorǵaıdan bir ýaqytta kóshipti. Sodan keıin anamyz Ulmeken Tólenqyzy kókemizge turmysqa shyǵyp, Kúlik degen eldi-mekende turypty.

–Men Ulmekennen bir jas kishimin. Biz Sarytorǵaıda birge oqydyq. Sodan beri ekeýmiz ómir boıy syılasyp óttik. Ol óte meıirimdi, etinen et kesip bergendeı sengish edi. Onyń kúıeýi Omar aǵamyz da jaqsy kisi bolatyn. Ekeýi ómirdiń qıynshylyǵyn da jaqsy jaqtaryn da birge kórdi. Kóp balany tárbıelep ósirdi. Sońǵy kezde qatty aýyrdy. Bir kúni kóshede ketip bara jatyp Ulmekendi kórip qaldym. Qoltyǵynan Aqjibek ustap bara jatyr eken. Qasyna jaqyndaı berip edim, «Bilesiń be men aýyryp qaldym ǵoı», degeni esimde. Sosyn tósek tartyp jatqanyn kórdik. Qudaıǵa da jaqsy adam kerek eken. Qalǵandary aman bolsyn!, – deıdi Qaraqoıly apa.

Bizdiń úı Kúlikten Qaıyńdyǵa 1972 jyly kóship kelipti. Osyny Qaıyńdyda turyp jatqan Tóleýbıke Naqypqyzy apamyz da aıtty.

(Ákemiz Uly Otan soǵysynyń ardageri Omar Kenjalyuly men aǵamyz Jumabek Omaruly)

–Qazir Kúlikte – dedi ol, – áli kúnge deıin bizdiń úılerdiń ornynda qalǵan qyzyl kóńder bar. Osy jerde bárimiz týǵan-týys bolyp tatý-tátti ómir súrdik. Jaqsy aralastyq. Barlyǵymyz eki-úsh, tórt-bes atadan týyssaq da bir úıdiń balalary, baýyrlary bolyp turdyq. Abysyndar óte tatý boldy. Bul árıne, burynǵy kózkórgen adamdardyń bizge bergen tárbıesi ǵoı. Sodan keıin bárimiz Qaıyńdyǵa kóship keldik. Ulmeken apamyz qaıyn sińlilerine at qoıatyn. Meni Shyraılym deıtin. Apamyz óte jaqsy jan edi. Sondaı kishipeıil, keńpeıil, adal adam boldy. Úlken ákelerimizdiń aldynan ótpeıtin.

Ekidiń aýylynda turatyn Kúlásh Eralyqyzy apamyz da anamyz týraly esteligin jasyrmady.

–Ulmeken apam meni erkeletip Erkejan, al ákemniń inisi Kenjebaı atamnyń qyzy Hanzadany Qalqajan deıtin edi. Ol abysyndarymen tatý-tátti aralasty. Qaıyn sińlilerin erkeletti. Bárin jaqsy kórdi. Biletin nárseniń bárin úıretti, – dedi.

Iá, aıtsa aıtqandaı, apamyz qandaı sharýa bolsa da barlyǵynyń basynda júretin. Qandaı jumys bolsa da ebin taba biletin.

–«Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń», degendeı sol kórgen tárbıemizben bárimiz adamı tulǵa bolyp qalyptasyp júrmiz. Apamnyń bir adamı qasıetin turmysqa shyǵarda kórdim. Anama «Ońtústiktiń jigitine shyǵamyn», degenimde úndemeı, lám-mım demesten bir aýyr kúrsinip, «Baǵyń ashylsyn, qyzym» dep kózime tik qarap, qushaǵyna qatty qysqany esimde. Ata-anamnyń beınesi árqashan jadymda máńgi saqtalyp qalǵan. Qazir anamnan alǵan tárbıemdi óz balalaryma berip otyrmyn, – deıdi Zalııash.

Bizdiń ákemiz – Omar Kenjalyuly Uly Otan soǵysynyń ardageri bolsa, apamyz joǵaryda aıtqanymyzdaı, kezinde «Ardaqty Ana» altyn medalimen marapattalǵan. Ekeýi de betkeustar, keıingi urpaqqa úlgi bolar kisiler boldy. Úıdiń 1968 jyly týǵan qyzy Sanııashtyń aıtýynsha, ol 4 klasta oqyp júrgende anamyz sovhozdyń aspazy bolyp istegen.

–Men apama ashanaǵa barǵanda úıdegi ini-sińlilerime tamaq berip jiberetin. Joǵary klasta Farabı inim ekeýmiz apama jumysta kómektesetinbiz. 1981 jyly Márııash degen tátemiz aýyr naýqastan qaıtys boldy. Apam osyny kóp ýaıymdap, qaıǵyryp aýyra bastady. Bir aýrý jabysyp, kúnnen kúnge álsireı berdi. Sol kezde kókem Almatyda jumys istep júrgen aǵamdy shaqyrtty. Jumabek aǵam úıdiń tuńǵyshy edi. Ol apamnyń osyndaı halge túskenin ýaıymdap, Almatyǵa emdetýge alyp ketti. Anam bir jyldaı sanatorııde emdeldi. Apam aǵamdy jaqsy kóretin. «Aǵalaryńdy syılańdar. Kóńilge qaıaý salmańdar. Senderdi jeteleıtin osy aǵalaryń», dep aıtyp otyratyn. Al Jumabek aǵamdy apam «Mańdaıymnyń jaryq juldyzy», deıtin.

Anamyz 1992 jyly aýyr dertten qaıtys boldy. Apam bizdi elden kem qaldyrmaı ósirdi. Ákem de balajan bolatyn. Bul kisiler sol zamannyń ardaqty adamdary. Ata-anamdy árqashan aýyz toltyryp maqtanyshpen aıtyp júremin, – deıdi Sanııash.

Iá, rasynda anamyz Jumabek aǵamyzdy erekshe jaqsy kórdi. Apamyz aýyr dertke ushyrap, úıde tósek tartyp jatqanda aǵamyz Almatydan kelgen edi. Sol kezde eshkimdi tanymaı jatqan apamyz onyń kelgenin estigende sál basyn kóterip: «Aıym be eken, kúnim be eken» degen eken…

…Apamyzdyń 14 qursaq kótergenin aıttyq. Úıdiń tuńǵyshy 1954 jyly týǵan tátemiz bolsa, odan keıin Beısenbek pen Dúısenbek aǵalarymyz dúnıege keldi. Allanyń jazǵanyna amal bar ma, Beısenbek aǵamyz bala kezinde qaıtty. Al Dúısenbek aǵamyz bertinde 1997 jyly Almatyda ómirden ótti. Osy aǵalarymyzdan keıin Ǵalııash pen Márııash tátemiz týǵan. Ǵalııash qazir Arqalyq qalasynda turady. Al Márııash tátemiz 1961 jyly týyp, 1981 jyly qaıtys boldy. Odan keıin biz 1964 jyly Jumaǵazy, 1966 jyly Zalııash, 1968 jyly Sanııash, 1970 jyly Farabı, 1972 jyly Erkebulan, 1974 jyly Gúlbahram, 1977 jyly Gúlbarshyn dúnıege keldik. Bizdiń úıdiń kenjesi Dáýren 1980 jyly týǵan. Ol 2002 jyly Qaıyńdy aýylynda baqılyq boldy. Gúlbahram men Gúlbarshynnyń arasynda Aınash degen baýyrymyz da bolǵan. Ol kishkentaı kezinde shetinep ketti.

Bizdi baǵyp-qaǵyp ósirgen áke-sheshemizdiń jarqyn beınesi eshqashan jadymyzdan ketpeıdi. Apamyz ózi de bala kezinde jaqsy tárbıe alǵan. Onyń ákesi Tólen Ermanuly baı-qýatty, elge syıly kisi bolǵan desedi. Apamnyń Júrsin, Tursyn, Smaǵul, Smaǵzam degen aǵalary bolǵan. Smaǵul kókemiz Qaıyńdyda shopan bolyp jumys istegen. Basqa aǵalary bala kezinde qaıtys bolǵan. Al apamyz Jámıla apa Torǵaı jaqta turyp, bertinde astanaǵa kóship keldi.

Endi apamyz týraly estelikti baýyrymyz Jumaǵazy Omarulynyń sózimen aıaqtaýdy jón kórip otyrmyz.

–Ana! Osy sózdi estigen ár pendeniń  boıyn bir jyly sezim  baýrap alatyny belgili. Apama degen saǵynysh kóz aldyma keledi. Keń dúnıeni sharlap, jer betin aralasam da Sizden qasıetti, uly jandy taba almas em?! Nege ekenin bilmeımin myna jalǵan ómirde, sen úshin «eń ystyq jan kim?» dep suraǵan pendege jaýap retinde, apa Sizdi  aıtar edim. Sizdiń meıirimge tolǵan kóz qarasyńyz, bııazy janǵa jaıly tıetin jyly sózderińiz kóz aldymnan keter emes.

Siz biz úshin – ulylardyń ulysy bola bildińiz. Sol úshin de Sizge qaryzdarmyz.  Sizge degen perzenttik saǵynyshym myna jalǵan dúnıede esh taýsylmas. Árqashan Sizdi araılap atqan tań nurynan izdeımin. Saǵynyshpen eske alam, Sizdi izdeımin. Osydan biraz jyl buryn Apa Sizdiń zamandasyńyz, aýyldasyńyz Janaıdar kókemniń úıindegi Toıyndyq apamdy kórdim, arnaıy baryp amandasyp edim birden tanydy. Omar men Ulmeken jaryqtyqtardyń  balasysyń ǵoı dep birden tanyp jatyr. Siz týraly Apa jaqsy estelikter aıtty. Kózden ketse de kóńilden ketpeıdi ǵoı dep jylap ta aldy. Sol Toıyndyq apam da kóp uzamaı qaıtpas saparǵa attanyp ketti.

Apa, Sizder ketkeli de talaı ýaqyt ótti ǵoı. Qanattyǵa qaqtyrmaı aıalap baǵyp-qaǵyp ósirgen ul-qyzdaryńyz, perzetterińiz búginde er jetip, azamat bolyp bir-bir shańyraq kóterip, sol shańyraqqa ıe bolyp otyr. Nemerelerińizde  eseıip er-jetep aldy otbasyn quryp jatyr. Urpaq jalǵastyǵy degen mine, osy. Kókem ekeýlerińizdiń attaryńyz biz barda, nemere-shóberelerińiz barda eshqashan óshpeıdi.

Jatqan jerlerińiz  jaıly, topyraqtaryńyz torqaly bolsyn, aıaýly Apa. Peıishte nurlaryńyz shalqysyn, – dep aıtty Jumaǵazy aǵamyz.

 

Balalaryńyzdyń atynan jazyp alǵan nemereńiz

Dastan KENJALIN