الىسا كەتسە الدىرمايتىن الماس

سامبودان 1984 جىلعى الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى، 1986 جىلعى ەۋروپا چەمپيونى جانە التىن بەلبەۋدىڭ يەگەرى،  كسرو چەمپيوناتىنىڭ 1981-1984 جىلدارداعى چەمپيونى، 1981-1984 جىلدىڭ ۇزدىك سپورتشىسى، 1982 جىلعى ەۋروپا چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، 1984 جىلعى كسرو كۋبوگىنىڭ يەگەرى، 1980-1984 جىلدارعى كسرو قارۋلى كۇشتەرى چەمپيوناتىنىڭ جەڭىمپازى، كسرو 4-5-ءشى اۋىل سپورتى ويىندارىنىڭ چەمپيونى، دزيۋدو كۇرەسىنەن كسرو  اۋىل شارۋاشىلىعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ اراسىندا ورتا ازيا، كاۆكاز جانە قازاقستان ەلدەرىنىڭ چەمپيونى، كسرو قۇراماسى ساپىندا 1976-1989 جىلدارى ونەر كورسەتكەن. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كسرو سپورت شەبەرى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن سپورت شەبەرى، قازاق كۇرەسىنەن قر ەڭبەگى سىڭگەن جاتتىقتىرۋشى، 1980-1981 جىلدارى قازاق كۇرەسىنەن ەكى مارتە  سوتساليستىك ەڭبەك ەرى جازىلبەك قۋانىشباەۆ اتىنداعى ءتۋرنيردىڭ جەڭىمپازى، سامبودان ارداگەرلەر اراسىندا الەمنىڭ 8 دۇركىن چەمپيونى، 2 رەت كۇمىس، 1 رەت قولا جۇلدەگەرى، تاراز قالاسى مەن بايزاق اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، 1986 جىلى  اقش-تا قازاق كۇرەسىنەن فەدەراتسيا اشقان تۇڭعىش قازاق بالۋانى الماس مۇسابەكوۆپەن اڭگىمە.

–الماس ساعىمقۇل ۇلى، تۋىپ-وسكەن تۋعان جەرىڭىز، بالالىق شاعىڭىز تۋرالى  ايتىپ وتسەڭىز…

–1958 جىلى جامبىل وبلىسى، بايزاق (سۆەردلوۆ) اۋدانى، «كەڭەس» ۇجىمدىق شارۋاشىلىعىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. اتام مۇسابەك مومىن مال باققان كىسى ەدى. مۇسابەكتەن تۇرىس، بەستەرەكباي تارايدى. تۇرىستان – ساعىمقۇل، جارقىمبەك، ساۋقىمبەك، ساعىمبەك دەگەن ۇلدار، ءناتيپا، وڭلاسىن دەگەن قىزدار ءوربيدى. وڭلاسىن اكپەمىز – بولات ءجۇمادىلوۆتىڭ تۋعان اناسى بولىپ كەلەدى. ساعىمقۇلدان مەن – الماس، قارىنداسىم – گۇلناز، ىنىلەرىم – ايدار، ايدىن، اسقار تارايمىز. مۇسابەكتىڭ ۇلكەن ۇلى – تۇرىس اتامىز ۇلى وتان سوعىسىنا  قاتىسقان، ودان ەلگە امان ساۋ ورالعان  سوڭ  ۇزاق  جىلدار كولحوزدىڭ مالىن باعىپتى. اكەم  ساعىمقۇل «كەڭەستىڭ» ار جاعىنداعى «قارا قۇم» دەگەن جەردە تۋىپتى. كەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىن «ينجەنەر-مەحانيك» ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ، سول قىزمەتتى اتقاردى. انام تەمىركۇل قارابايقىزى جامبىل تەرى بۇيىمدارى فابريكاسىندا تىگىنشى بولعان. تۇڭعىشتارى مەنى 7 ايلىعىمدا اتام مۇسابەك قارياعا بەرىپ جىبەرىپتى. ءسويتىپ، اجەم تاسجان اپا مەن اكەم ساعىمقۇلدىڭ شەشەسى قاشيا اپامنىڭ ورتاسىندا ەركەلەپ ءوستىم. تاسجان اجەم ناماز وقيتىن، ەمشىلىگى بار ەدى، بالا ەمدەيتىن، اۋىلدىڭ اقىلمانى ەدى.

–مەكتەپتە وقىعان جىلدارىڭىز، بالا ماحاببات تۋرالى ەستەلىكتەرىڭىز بولسا ايتىپ بەرسەڭىز…

–1966 جىلى اۋىلداعى «كەڭەس» 8 جىلدىق مەكتەبىنە باردىم. 4-سىنىپقا كوشكەندە تاسجان اجەمە بارىپ: «اپا، مەن ءوستىپ اۋىلدا جۇرە بەرەم بە؟ قالاعا بارىپ سپورتپەن اينالىسايىن، اكە-شەشەمە بارايىن، باتاڭىزدى بەرىڭىز!»، – دەدىم. ول كىسى قاتتى تولقىپ، باتاسىن بەرىپ شىعارىپ سالدى. سول اجەمنىڭ باتاسى قابىل بولىپ، ءالى كۇنگە دەيىن جەلەپ-جەبەپ كەلەدى. قالاعا قارا ءتۇرسي، اق مايكەمەن كەلگەنىم ءالى ەسىمدە…

جامبىل قالاسىنداعى №5 جامبىل ورتا مەكتەبىندە، ايشا ءبيبى ورتا مەكتەبىندە، 1971 جىلى جەتىباي ورتا مەكتەبىنە بارىپ 2 جىل وقىدىم. ءسويتىپ جۇرگەندە جەتىبايدا ءبىر قىزدى سىرتتاي ۇناتىپ قالىپ، ءبىر كۇنى بۇرقىراتىپ حات جازدىم. ول حاتىمدى ءبىر مۇعالىمىمىز «ۇستاپ الىپ» «لينەيكادا» بارىمىزگە تۇگەل وقىپ، ماسقارامدى شىعاردى. مەنى قويشى، الگى قىزعا وبال بولدى، ونى ۇياتقا قالدىردىم… سودان قولىمدى ءبىر سىلتەپ جامبىل قالاسىنا كەتتىم. «بالالىق ماحابباتقا» سولاي نۇكتە قويۋعا تۋرا كەلدى، باۋىرىم… قالادا فۋتبولعا قاتىستىم. تاراز قالاسىنداعى «جەلتوقسان» كوشەسىندە كەزىندە كەرەمەت «فۋتبول مەكتەبى» بولعان، سوندا ۆيكتور يوسيفوۆيچ دەگەن كىسىدە جاتتىقتىم.

…قازىر ول نىسان وكىنىشكە قاراي، كريشنايتتەردىڭ شىركەۋىنە اينالعان.

–العاشقى جاتتىقتىرۋشىلارىڭىز تۋرالى ايتساڭىز. ستۋدەنتتىك جاستىق شاعىڭىز قالاي ءوربىدى؟

–1972 جىلدارى مارات جاحيتوۆ اعايعا سامبو كۇرەسى ۇيىرمەسىنە كەلىپ-كەتىپ ءجۇردىم.          1973 جىلى سامبومەن شىنداپ اينالىسا باستادىم. 1976 جىلى  جامبىل گيدرو-مەليوراتيۆتى قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ «اۋىل شارۋاشىلىعى» فاكۋلتەتىنە اعايىندى ەگىزدەر سەرىك، ەرىك قوناقباەۆتارمەن  426 توبىنا تۇستىك. 1981 جىلى سپورتتىق اتاقتارىمىز «دۇركىرەپ» تۇرعانىنا قاراماستان ەشقانداي جەڭىلدىكتەر بولعان جوق، ديپلومدى 1 كۇندە «5»-كە قورعاپ شىقتىق. سپورتتا جوعارى ناتيجە كورسەتكەن ستۋدەنتتەرگە، جالپى تالانتتى جاستارعا ينستيتۋت رەكتورى مارس فازىل ۇلى ۇركىمباەۆ ۇنەمى قولداۋ كورسەتىپ، قامقورلىق تانىتىپ وتىردى. 1976 جىلى كسرو جاستار قۇراما كومانداسىنا  48 كگ سالماقتا كىرىپ، 1990 جىلى وداق ىدىراعانعا دەيىن 14 جىل قۇراما كوماندا مۇشەسى، كوماندا كاپيتانى بولدىم. 1979 جىلدان 1990 جىلعا دەيىن 52 كگ سالماق تا كۇرەستىم.

–ۇلكەن سپورتتاعى قازاقتىڭ نامىسىن جىرتىسقان  دوستارىڭىز، ۇزەڭگىلەس  جولداستارىڭىز  جايىندا ايتا وتىرساڭىز…

–قازاق كسر قۇراما كومانداسىنىڭ مۇشەلەرى: قانات، تالعات بايشولاقوۆتار (جەزقازعان، جاڭاارقا)، ايتجان، قايرات شوڭعاراەۆتار (الماتى وبلىسى)، ماناربەك، ماناس، مەيرامبەك اعايداروۆتار (تاراز)، مادەن كالياكوۆ، ناسىپقۇل تىنىباەۆ(قاراعاندى وبلىسى)، سامات رامازانوۆ (وسكەمەن)، قاسىم ىسقاقوۆ، اسقار شايحيەۆ(ورالدان، 1989 جىلعى كسرو چەمپيونى، الەم چەمپيونى). اسقارعا كەۋدەسىندە كسرو ەلتاڭباسى بار كۇرتەمدى ىرىمداپ بەرگەننەن كەيىن ونىڭ جولى بولىپ كسرو-نىڭ، الەم چەمپيونى اتاندى. وكىنىشكە قاراي قايتىس بولىپ كەتتى…

–شەت ەلدىڭ ءدامىن تاتتىڭىز، سۋىن ءىشىپ، اۋاسىمەن تىنىستادىڭىز. جىراقتا ءجۇرىپ حالقىڭىزدىڭ نامىسىن تۋ ەتىپ كوتەردىڭىز. شەت ەلدە وتكىزگەن جەكپە-جەكتەردى ەسكە تۇسىرسەك…

–1984 جىلدىڭ 17 قاراشاسى ەدى…ۆەنەسۋەللانىڭ استاناسى كاراكاسقا ماسكەۋ – ميلان (يتاليا) – كاراكاس باعىتىمەن ۇشتىق. ول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا، كاراكاسقا ۇشار الدىندا كوكپ وك-دە ارنايى كەزدەسۋ بولدى. ودان كەيىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە كەزدەسۋ ءوتتى. سۇحبات بارىسىندا كسرو-نىڭ نامىسى ءۇشىن بارىمىزدى سالۋىمىز تالاپ ەتىلدى، «ولاي بولماعان كۇندە كەلەسى جولى شەت ەلگە شىعامىن دەپ ۇمىتتەنبە!»- دەگەندى اشىق ايتتى. «سپورت» قوناق ۇيىندە تۇردىق. يتاليادا «ميلانو مالپەجە» دەگەن اەروپورتقا قونىپ، ەرتەڭىنە «ميلانو – كاراكاس» باعىتىمەن ۇشىپ كەتتىك. مۇحيت ۇستىندە 10 ساعات ۇشىپ كاراكاسقا ءبىر-اق قوندىق. سوندا جەرگە تابان تىرەگەندەگى قۋانىشىمىزدى ايتىپ جەتكىزە المايمىن. كاراكاستا ءبىراز ەس جيىپ العاننان سوڭ پۋەرتو دە لا كرۋز (Puerto de la Cruz) قالاسىنا ۇشاقپەن ۇشتىق. جەر شارىن وراپ جاتقان ەكۆاتور سىزىعىنان 200-300 شاقىرىم ەكەن… قىس اتىمەن بولمايتىن كورىنەدى. وداقتان شىققاندا -17 گرادۋس اياز ەدى، كاراكاستا +40 گرادۋس ىستىقتى كورسەتىپ تۇردى. الىپ بارعان توندارىمىزدى قايدا قويارىمىزدى بىلمەي ءبىراز تۇسىنىكسىز جاعدايدى باستان كەشىردىك. 1979 جىلى «بوستاندىق ارالى» كۋباعا تۋريست رەتىندە بارعانبىز… وسى جەردەن الىس ەمەس. كاراكاستا 2-3 كۇن كۇرەسىپ الەم كۋبوگىنىڭ يەگەرى بولدىم. حالقى يسپان تىلىندە سويلەيدى ەكەن. وتە قاراپايىم حالىق. كوشەلەرىندە ساتىپ تۇرعان قاربىزدارى بىزدەگى كاۋىن سياقتى سوپاقشا بولىپ كەلەدى ەكەن. ءوز ەلىمىزدى سالىستىرا وتىرىپ، قانشا دەگەنمەن «دامۋ دەڭگەيى جوعارى ەل ەكەن» دەپ تۇجىرىم جاسادىم. قايتاردا اۆتوبۋسپەن تۇنىمەن ءجۇرىپ كەلدىك. كەڭەستەر وداعىنا دەگەن كوزقاراستارى  وتە دۇرىس ەكەن. كاراكاستا كسرو ەلشىلىگىندە 1 كۇن قوندىق. ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرى قاتتى كۇتتى. باسسەيندەرىنە ءتۇسىپ، كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتتىق. كەشكىلىك ۋاقىتتا ەلشىلىك قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ تويىنا باردىم. مادەنيەتتەرى جوعارى ەكەنىن بايقادىم. «فۋرشەت» دەگەندى ءبىرىنشى رەت كورۋىم. بىزدەردەگىدەي ىسىراپشىلىقتىڭ، داراقىلىقتىڭ، ماقتانگەرشىلىكتىڭ  جوق ەكەنىن بايقادىم.

بۇل ساپاردا قازاق كسر-نىڭ وكىلى بولىپ، كەيىن تۋريزم جانە سپورت ءمينيسترى بولعان تەمىرحان دوسمۇحامەدوۆ، 48 كگ سالماقتا چەمپيون اتانعان ايتجان شاڭعاراەۆ بولدى. بۇل ساپار مەنىڭ الەمگە دەگەن كوزقاراسىمدى كەڭەيتتى، ادامدارعا دەگەن پىكىرىمدى  وزگەرتتى.

– وتباسىڭىز تۋرالى وقىرماندارىمىزدىڭ بىلگىسى كەلەتىنى انىق…

  –1985 جىلى فاتيما مىرزاليەۆامەن وتاۋ تىكتىم. ول گيدرو-مەليوراتيۆتىك قۇرىلىس ينستيتۋتىنىڭ  ستۋدەنتى ەدى. اكەسى ساۋىتبەك مىرزاليەۆ قازاق اراسىندا «ميليتسيا پولكوۆنيگى» شەنىن العان ەڭ جاس قازاق ازاماتى ەدى. تۇڭعىشىمىز سۇلۋ 1986 جىلى 19 شىلدەدە دۇنيەگە كەلدى. ۇلىمىز مۇحاممەد 1993 جىلى 24 مامىردا تۋدى. ەكەۋىن ءوزىمىز تاربيەلەدىك. سۇلۋ الماتىداعى زاڭ اكادەمياسىن ءبىتىرىپ، اقش-تىڭ نيۋ-يورك قالاسىندا قىزمەت ىستەپ جاتىر. مۇحاممەد – مۇحامەد حايدار دۋلاتي اتىنداعى تار مۋ-ءدىڭ ستۋدەنتى.

  –اقش-تا قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىنىڭ نەگىزىن قالاپ قايتقانىڭىزدان حاباردارمىز. بۇل كىمنىڭ باستاماسىمەن ىسكە استى؟

  –2010 جىلى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا  اقش-تا سامبو كۇرەسىنەن ءحVىى اقش چەمپيوناتى ءوتتى. بۇكىلالەمدىك FIAS SAMBO فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، كسرو-نىڭ 8 دۇركىن چەمپيونى، الەم چەمپيونى، ماسكەۋ قالاسىنداعى «سامبو-70»-ءتىڭ نەگىزىن قالاۋشى داۆيد لۆوۆيچ رۋدماننىڭ ارنايى شاقىرۋى بويىنشا چەمپيوناتقا 62 كگ سالماقتا قاتىستىم. نيۋ-يورك، نيۋ-دجەرسي قالاسىندا چەمپيون اتاندىم. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ نيۋ-يوركتاعى سامبو فەدەراتسياسىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جاتتىقتىرۋشى بولىپ قالدىم. ول كەزدە تۋعان ەلدە قازاق كۇرەسىنەن باس جاتتىقتىرۋشىسى ەدىم. وسىنداي مۇمكىندىكتى قالت جىبەرمەي، بار كۇش-جىگەرىمدى، سپورتتاعى بەدەلىمدى الپاۋىت اقش مەملەكەتىندە قازاق كۇرەسىنىڭ ءدانىن قالاي ەگىپ، الەمگە قالاي تاراتامىن دەگەن وي توڭىرەگىندە جۇمىس ىستەدىم. ەلدەن كەتىپ بارا جاتقاندا قازاق كۇرەسىنىڭ جارعىسىن وزىممەن الا كەتكەنمىن… وندا اقش قۇراما كومانداسىمەن اقىلداستىم. كەرەكتى قۇجاتتاردى ۆاشينگتونعا جىبەردىك. مىنە، وسى ساتتە مەنىڭ قارسىلاستارىممەن بوز كىلەمدە جەكپە-جەكتە ايقاسقاندا قايمىقپاعان جۇرەگىم قاتتى قوبالجىدى. ىشكى وي ارپالىسى باستالدى… باعىمىزعا وراي 1 اي دەگەندە اقش-تا «قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسى اشىلسىن»، – دەپ شەشىم شىعارىلعان رۇقسات قاعاز قولىما ءتيدى. قۋانىشتا شەك جوق! دەرەۋ ءمور جاساتتىق! قازاق كۇرەسى فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ مەنى سايلادى. ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ مەنىڭ شاكىرتتەرىم فەليكس سۆەردلين، اندرەي سترۋتينسكي تاعايىندالدى.

  2011 جىلدىڭ مامىر ايىندا اقش-تىڭ سامبو كۇرەسىنەن ءحVىىى پان-امەريكا چەمپيوناتىندا قازاق كۇرەسىنەن ارنايى سەمينار وتكىزىپ، تانىستىرۋ كورسەتىلىمدەرىن جاسادىق. ءحVىىى پان-امەريكا چەمپيوناتىنان ەلگە چەمپيون بولىپ ورالدىم. ەلگە كەلگەن سوڭ دا قاراپ جاتپاي، پرەزيدەنتىمىزدىڭ اۋىل سپورتى باعدارلاماسىن  ىسكە اسىردىم.

P.S. وسى سۇحبات جازىلار الدىندا عانا الماس مۇسابەكوۆ باستاعان قازاق ەلى سامبوشىلارى گرەكيانىڭ  نەو-مۋدانيا، حالكيديكي قالاسىندا 25-28 قاراشا ايىندا سامبو شەبەرلەرى اراسىندا وتكەن الەم چەمپيوناتىندا 6 التىن، 7 كۇمىس، 17 قولا (ونىڭ ىشىندە ەكى التىن مەدالدى 62 كگ سالماقتا الماس مۇسابەكوۆ پەن 100 كگ دەيىنگى سالماقتا نۇرلان جاراشيەۆ الدى. بۇدان باسقا 7 كۇمىس، 7 قولا جۇلدە جامبىلدىقتار ەنشىسىندە)  الىپ، كوماندالىق ەسەپتە رەسەيلىكتەرگە عانا جول بەرگەن. جەڭىس  باياندى بولسىن دەيمىز. نامىستى قولدان بەرمەۋ دەگەن وسىنداي-اق بولسىن! سپورت اسپانىندا كوك تۋىمىز جەلبىرەي بەرسىن!

–اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

 اڭگىمەلەسكەن،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ زاپاستاعى وفيتسەرى،

مايور

قۇرمانبەك وڭالبەكوۆ