بالۋانداردىڭ جولىن اشىپ بەردىك – ريزابەك ايتمۇحاننىڭ اكەسى قانات جولداسباي

كەشە قازاق ەلى ءۇشىن، قازاق سپورتى ءۇشىن اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان كۇنى بولدى. سەربيانىڭ استاناسى – بەلگراد قالاسىندا كۇرەس تۇرلەرىنەن ءوتىپ جاتقان الەم چەمپيوناتىنان جەلدەي ەسىپ قۋانىشتى حابار كەلىپ جەتتى.

بۇل دودادا ەركىن كۇرەستەن ۇلتتىق قۇراما كوماندانىڭ بالۋانى ريزابەك ايتمۇحان تۇڭعىش رەت الەم چەمپيونى اتاعىن جەڭىپ الدى. ارينە، قازاقتا كۇرەستەن حالىقارالىق ارەنادا مويىندالعان، قۇرمەت تۇعىرىنىڭ ەڭ بيىك ساتىسىنا كوتەرىلگەن تالاي بالۋاندار بولعان. سولاردىڭ ءبىرى دەپ اتى اڭىزعا اينالعان قاجىمۇقان مۇنايتپاس ۇلىن ايتساق بولادى. دەگەنمەن كسرو كەزىندە دە ودان كەيىنگى ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ اق تاڭى اعارىپ اتقان كەزدەن بەرى دە كۇرەستىڭ وسى تۇرىنەن الەم چەمپيونى اتاعىن جەڭىپ العان بالۋان بولعان ەمەس.

ەركىن كۇرەستەن رەسپۋبليكا چەمپيوناتىنىڭ ءوزى 1951 جىلدان باستاپ وتكىزىلە باستادى. ودان قابدەن بايدوسوۆ كەڭەس وداعىنىڭ قازاقستانداعى ءبىرىنشى سپورت شەبەرى بولدى. 1955 جىلى قازاقستان سپورت كوميتەتىنىڭ باسشىلارى ەلىمىزگە ەركىن كۇرەستى دامىتۋ ماقساتىندا پەتر ماتۋششاكتى شاقىرتادى. العاشقى جىلدارى ونىڭ سەكتسيالارىنا بارۋشىلار از بولعاندىقتان گرەك-ريم كۇرەسىنە قاتىسۋشىلار دا ەركىن كۇرەستەن باقتارىن سىناپ كوردى. كەيىن ابىلسەيىت ايحانوۆ، امانجول بۇعىباەۆ، احمەتجان قازىمبەتوۆ سەكىلدى بالۋاندار حالىقارالىق جارىستاردا كوزگە ءتۇستى.  ال كەشەگى ريزابەك ايتمۇحاننىڭ جەڭىسى – بۇل قازاق ەلى ءۇشىن ورنى بولەك جەڭىس دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

كەشە ول بەلگرادتىڭ تورىنە توسەلگەن بوزكىلەمدە قارسىلاستارىنىڭ ءبارىن جەڭدى. ريزابەك جارىستى ەكىنشى اينالىمنان باستاپ، ماجارستاندىق بالاش يۋحاش پەن تۇركيالىق فەيزۋللا اقتۇرىكتەن ايلاسىن اسىردى. ودان كەيىن وسى سالماقتاعى قازىرگى الەمدىك رەيتينگتىڭ كوشباسشىسى گرۋزيالىق ميرياني مايسۋرازدەدەن باسىم ءتۇستى. ال 92 كگ دەيىنگى سالماقتىڭ فينالىندا ءبىزدىڭ بالۋان ازەربايجان سپورتشىسى وسمان نۋرماگومەدوۆپەن كۇش سىناسىپ، ودان 0:2 ەسەبىمەن جەڭىلىپ جاتىپ، سوڭعى سەكۋندتاردا جەڭىسكە جەتتى. ەسەپ — 5:2. بۇل – ەرلىك! ءيا، ەرلىك! قارسىلاسىنان جەڭىلىپ جاتىپ، جەڭۋ دەگەن ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن ەرلىك! قازاق بالۋانى وسىلايشا ەرىك-جىگەر، نامىس بولسا تاۋ-تاستى دا قوپارىپ تاستايتىنىن كورسەتتى.

ريزابەك ايتمۇحان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ءۋاليحانوۆ اۋدانىنىڭ تۋماسى. كىشكەنەكول دەگەن اۋىلدا تۋعان. بۇل اۋىلدىڭ بۇرىنعى اتى — قىزىل تۋ. وسى اۋداننان احمەتجان قازىمبەتوۆ دەگەن اتاقتى بالۋان، مەملەكەتشىل قايراتكەر شىققان. ول الاشتىڭ ءبىرتۋار تۇلعالارى ماعجان جۇماباەۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، عابباس توعجانوۆتار دۇنيەگە كەلگەن سولتۇستىك وڭىردە تۋىپ، ومىردەن وتكەن.

بۇل كىسى كەڭەس زامانىندا كوپ جىل رەسپۋبليكالىق «قايرات» ەرىكتى سپورت قوعامىن باسقارعان. زامانداستارى بۇل ادامدى اسقان نامىسشىل، ۇلتشىل، ادىلەتسۇيگىش ادام رەتىندە تانىعان. ول جاس كەزىندە سامبو، ەركىن جانە قازاق كۇرەسى تۇرلەرىنەن قازاقستاننىڭ بىرنەشە دۇركىن چەمپيونى، سونداي-اق وداقتىق دەڭگەيدەگى بىرىنشىلىكتەر مەن تۋرنيرلەردە جۇلدەگە ءىلىنىپ جۇرگەن بالۋان بولعان. 1963 جىلى ماسكەۋدە وتكەن كسرو حالىقتارى سپارتاكياداسىندا ەركىن كۇرەستەن قازاقستان قۇراماسى ساپىندا بەلدەسىپ، باسەكەنىڭ العاشقى كۇنى مولداۆان بالۋانىن نەبارى ەكى مينۋتتا ۇتىپ، كومانداعا العاشقى تاريحي جەڭىستى سىيلاعان.

ەندى مىنە، الاش ارداقتىلارىنىڭ، ودان كەيىن احمەتجان قازىمبەتوۆ سياقتى اتاقتى جەرلەسىنىڭ جولىن قۋىپ، ريزابەك ايتمۇحان دا الەمگە قازاقتى تاعى ءبىر رەت تانىتتى. ايتقانداي، ريزابەكتىڭ ارعى اتاسى قايىربەك تۇرجان ۇلى جولداسباي دا بالۋان بولىپتى. ول كىسى احمەتجان قازىمبەتوۆپەن جاقىن دوس بولعان ەكەن. ەكەۋى ءبىر كوشەدە تاي-ق ۇلىنداي تەبىسىپ ءوسىپ، بەلدەسكەن دەيدى. بۇل تۋرالى ريزابەكتىڭ اكەسى قانات جولداسباي ايتتى.

بۇگىن قانات ايتمۇحان ۇلىن ريزابەكتىڭ جەڭىسىمەن قۇتتىقتاپ، حابارلاسقانىمىزدا ول بىزگە بالاسىنىڭ تاريحتا التىن ارىپپەن قاشالىپ جازىلاتىن ۇلكەن جەڭىسكە قالاي كەلگەنى تۋرالى ايتىپ بەردى. ەندى سونى وقىرماننىڭ نازارىنا ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

-ريزابەكتىڭ التىن مەدالى قۇتتى بولسىن! بۇل بارىمىزگە ورتاق قۋانىش، قازاقتىڭ قۋانىشى عوي. ءسىز ريزابەكتىڭ جەڭىسكە قانداي تەرمەن كەلگەنىن جاقسى بىلەسىز. ەندى وسى جايىندا ايتىپ بەرەسىز بە؟

-ءبىزدىڭ ۇيدە ءۇش ۇل، ءۇش قىز. ۇلداردىڭ ۇلكەنى – ريزابەك. ول 19 جاستا. ودان كەيىنگى ۇلىمىز – الىشەر. ول – 18-دە. ال كەنجە بالامىز – اتاجان 1،5 جاستا. ءىلناز، ىڭكار، داميليا دەگەن قىزدارىمىز بار. زايىبىمنىڭ اتى-ءجونى – گۋليار جولداسباي. ول مەكتەپتە ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمى بولىپ ىستەيدى. قازىر دەكرەتتىك دەمالىستا. قۇدايعا شۇكىر، بالالارىمىز ەڭبەكقور بولىپ ءوستى. «ءتىل-كوزىمىز تاسقا»، سولاي ءوسىپ كەلە جاتىر. بالالارىمىزدى كىشكەنتاي كەزىنەن سولاي تاربيەلەپ كەلەمىز.

ريزابەك تۋرالى ايتسام، ول بالا كەزىنەن وتە ەڭبەكقور بولدى. الدىنا ءبىر ماقسات قويسا سوعان جەتپەي قويمايدى. مەن ونىڭ العاشقى جاتتىقتىرۋشىسىمىن. ءوزىم دە اۋىلدا جاتتىقتىرۋشى بولىپ جۇمىس ىستەيمىن. ريزابەك پەن الىشەردى 8-9 جاسىنان باستاپ ەركىن كۇرەسكە بەردىم. سول كەزدە بالالارىما: «وليمپيادا، الەم چەمپيونى بولۋعا تىرىسىڭدار، سوعان تالپىنىڭدار. ماقساتتارىڭا جەتۋ ءۇشىن قولدا بار مۇمكىندىكتىڭ ءبارىن جاساڭدار»، دەپ ايتاتىنمىن. ولار سونى ساناعا ءسىڭىرىپ، العا قانداي دا ءبىر ماقسات قويساق سوعان جەتەمىز، جەتپەي قويمايمىز دەپ ءوستى. سونداي ءبىر كەزدە بالالارىم ماعان: «اكە ءبىز سوڭىنا دەيىن جۇرەمىز. كەم دەگەندە الەم چەمپيونى بولامىز»، دەپ ايتقانى ءالى ەسىمدە.

-ريزابەكتىڭ مىنەزى قانداي ەدى؟ كەشەگى كۇرەسىن تاعى قايتالاپ قاراسام بويىندا بىزگە كورىنبەيتىن ءبىر كۇش بار سياقتى.

-ءيا، جاڭا ريزابەكتىڭ وتە ەڭبەكقور بولىپ وسكەنىن ايتتىم عوي. ول قازىر دە سونداي، وزىنە تالاپشىل، ەڭبەكقور. قايسار مىنەزدى، نامىسشىل، قانداي دا ءبىر ءىستى قولعا السا سونى سوڭىنا دەيىن جەتكىزبەي قويمايدى. العا ۇمتىلادى. العا ماقسات قويا بىلەدى.

ريزابەك كۇرەسپەن اينالىسا باستاعان كەزدەن بەرى تارتىپپەن ءجۇردى. ءالى دە سولاي، تارتىپپەن جۇرەدى. تاڭەرتەڭ ساعات 6:30-دا تۇرىپ، جاتتىعادى. كەشكى 22:00-دە ۇيىقتايدى. بوس ءجۇرىس، بوس قىدىرىس دەگەن جوق. ءبارى ساعاتتاي ءتارتىپ. وسى ءتارتىپ پەن ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا مىنە، الەم چەمپيونى اتاعىن جەڭىپ الىپ وتىر. ول بالا كەزىنەن «اۆتوريتەتتەردى» مويىندامايتىن. وزىنە سەنىمدى بولىپ ءوستى. بۇل جەڭىس وڭاي كەلگەن جوق. بۇل 9 جىل ەڭبەكتىڭ، قارا تەردىڭ ارقاسىندا كەلگەن جەڭىس.

ريزابەكتىڭ كۇرەسپەن اينالىسا باستاعان كەزدەگى ءبىر وقيعاسى ەسىمدە قالىپتى. ول ساعات تاڭعى 6:30-دا تۇرىپ، جاتتىعۋ جاساپ، 45 مينۋت جۇگىرىپ، اپامنىڭ ۇيىنە باراتىن. سول ۇيدەن ەكى ستاكان ءسۇت ءىشىپ، قايتىپ جۇگىرىپ كەلەتىن. ول وسىعان داعدىلانىپ، كۇن سايىن قايتالاپ ءجۇردى.

-ريزابەك قاي جەردە وقىدى؟ سىزدەن كەيىن جاتتىقتىرۋشىلارى كىم بولدى؟ قانداي جارىستارعا قاتىستى؟

-2018 جىلى استاناداعى قاجىمۇقان مۇنايتپاسوۆ اتىنداعى وليمپيادا رەزەرۆىنىڭ رەسپۋبليكالىق مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرنات-كوللەدجىنە وقۋعا ءتۇستى. وسى جەردە ونى ءوز قاناتىنىڭ استىنا مەكەمەنىڭ جاس تا بولسا، بىلىكتى مامانى، جاتتىقتىرۋشىسى سامات جاقىپوۆ قاراماعىنا الدى.

قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ سپورت مەكتەبىندە وقىپ جۇرگەندە ريزابەك كىشى جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ازيا چەمپيوناتىنىڭ جانە بۇكىلالەمدىك ويىنداردىڭ قولا جۇلدەگەرى اتاندى.

2018 – 2019، 2019 – 2020 وقۋ جىلدارى استانادا كوپتەگەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. سوسىن  ريزابەك 2019 جىلى 10 سىنىپتا وقىپ ءجۇرىپ الماتىعا كەتتى. مۇندا «شاڭىراق» شاعىن اۋدانىنداعى وليمپيادا رەزەرۆىنىڭ رەسپۋبليكالىق مامانداندىرىلعان مەكتەپ-ينتەرنات-كوللەدجىنە قابىلداندى. وسى جەردە اعايىندى ەركەبۇلان، روللان كەشۋباەۆتاردىڭ قاراماعىندا جاتتىعا باستادى. قازىر ەركەبۇلان كەشۋباەۆ ريزابەكتىڭ جەكە جاتتىقتىرۋشىسى. سامات جاقىپوۆ ۇلتتىق قۇرامانىڭ اعا جاتتىقتىرۋشىسى بولسا، ماديار قۇرامىسوۆ – باس جاتتىقتىرۋشى. ەدۋارد بازروۆ، دارحان بەكەنوۆ، ءاليحان  دەگەن جاتتىقتىرۋشىلار دا بار. ولاردىڭ ءبارى ءبىر كوماندا. ءبارى تالاپشىل، بىلىكتى ماماندار. ءبىر ماقساتتا جۇمىس ىستەيدى.

ريزابەك يوردانيادا 20 جاسقا دەيىنگى جاسوسپىرىمدەر اراسىندا وتكەن الەم چەمپيوناتىندا كۇمىس جۇلدە الدى. يران بالۋانىنان 4:5 ەسەبىمەن جەڭىلىپ قالدى. سودان كەيىن ءبىز ساراپتاما جاساپ، وسى الەمدىك دوداعا دايىندالدىق. ەندى مىنە، سونىڭ جەمىسىن ەلىمىز كورىپ وتىر.

ريزابەكتىڭ قاتىسقان جارىستارى كوپ. بيىل ءوزى قاتىسقان بارلىق جارىستا جەڭىس تۇعىرىنا كوتەرىلدى. جىلدىڭ باسىندا الماتىدا كۇرەستەن وتكەن قازاقستاننىڭ VI جازعى سپارتاكياداسىندا ەشكىمگە دەس بەرمەدى. ودان كەيىن كوكتەمدە استانادا وتكەن ەرەسەكتەر اراسىنداعى ازيا چەمپيوناتىن جەڭىپ الدى. ەكىنشى ۇلىم الىشەر دە العا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قولدا بار جاعدايدىڭ ءبارىن جاسايتىن بالۋان. ول دا ريزابەك سياقتى مەنىڭ قاراماعىمدا جاتتىقتى. الىبەك تە وتە تالانتتى، دارىندى، ەڭبەكقور بالۋان. ول — كادەتتەر اراسىنداعى قازاقستان چەمپيوناتىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى. الەم چەمپيوناتىنا قاتىسىپ، ءتورتىنشى ورىن العان. يتاليادا ماتتەو پەلليكونە حالىقارالىق تۋرنيرىندە كۇمىس مەدال يەلەنگەن. الىشەر دە بالا كەزىنەن ساعات تاڭعى 6:30-دا تۇرىپ، جاتتىعاتىن. ءتارتىپتىڭ ادامى. ەرىنبەي ەڭبەكتەنەتىن. قازىر دە سول قالپىندا. بالالارىمنىڭ ەڭبەكقورلىعىنا ريزامىن. مەن ولاردىڭ بولاشاعىنان زور ءۇمىت كۇتەمىن. ولار الداعى ۋاقىتتا وليمپيادا، الەم چەمپيونى بولسا ەكەن دەپ تىلەيمىن! وليمپيادا چەمپيونى بولاتىندارىنا ەش كۇمانىم جوق.

-بالالارىڭىز ىرىمشىل ما؟ ونى سۇراپ جاتقانىم سپورتشىلاردىڭ اراسىندا ءبىر ىرىمعا سەنەتىن ادامدار دا بار.

-ءبىزدىڭ وتباسىندا مەنەن باسقا ريزابەك پەن الىشەر بەس ۋاقىت ناماز وقيدى. ءبىز اللا تاعالاعا عانا سەنەمىز. ءابۋ حانيفا مازحابىندامىز. ياعني، اتا-بابامىزدان تاراپ-تارام ۇرپاق ارقىلى كەلە جاتقان سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاپ، ءبىر اللا تاعالاعا عانا سىيىنامىز. پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىن قولداپ، ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى مەملەكەت ساياساتىن ىسكە اسىرۋدا قولدان كەلگەنشە ەڭبەكتەنىپ كەلەمىز.

-اڭگىمەڭىزگە راحمەت! ريزابەك پەن الىشەر بيىكتەن كورىنە بەرسىن! ءوسىپ كەلە جاتقان اتاجانعا اعالارىنىڭ جولىن بەرسىن!

-راحمەت! ءبىز بالۋانداردىڭ جولىن اشىپ بەردىك. ەندى قازاق بالۋاندارىنىڭ جولى ارقاشان اشىق بولسىن!

 

اڭگىمەلەسكەن داستان كەنجالين،

استانا