Baqyt Balýan

Jańbyrbaev. Osy bir tek el arasynda aıtyla qalsa, «Balýan, bapker Baqytty meńzep tursyń ǵoı» dep emirene ketetin el-jurt kóp búginde. Iá, Jańbyrbaevty tek sportshylar ǵana emes, bylaıǵy jurt ta óte jaqsy biledi. О́ıtkeni, kókiregi oıaý, kózi ashyq, kópshil azamat. Bıylǵy jyldyń 28-shi sáýirinde bul kisi jeteli jas – 70-ke keldi. Arda aǵamyzdyń redakııamyzdyń atynan mereıtoıymen quttyqtaı otyryp, onyń ótken óngeli ómir jolynan syr shertetin shejireli materıaldy oqyrman nazaryna usynamyz.

Mahmýt-Baqyt JAŃBYRBAEV

1950 jyldyń 28-shi sáýirinde Ońtústik Qazaqstan oblysy, Maqtaaral aýdanynda dúnıege kelgen.

1966 jyly V.I.Lenın atyndaǵy orta mektepti bitirgen. Sol jyly Tashkent qalasyndaǵy memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýttyń dene shynyqtyrý fakýltetine oqýǵa túsken. Kúrespen 1966 jyldan bastap aınalysqan. 1968 jyly Tashkent qalasynyń, keıin Respýblıka qurama komandasynda kúresken. 1969 jyldan KSRO jastar quramasynda óner kórsetken. 1969 jyly KSRO quramasynyń sapynda Kanada memleketiniń Gamılton qalasynda synǵa túsip, chempıon atanǵan. 1970 jyly qurama quramynda Grekııanyń Afına qalasynda da halyqaralyq jarysqa qatysqan. 1970-1976 jyldary ustaz ári jattyqtyrýshy bolyp qyzmet atqarǵan.

1976-1995 jyldar aralyǵynda komsomol-partııa jáne sharýashylyq jumystarynda basshylyq qyzmetti atqarǵan. 1995-2001 jyldary jattyqtyrýshy, keıin 2001 jyldyń tamyz aıynan bastap Maqtaaral aýdandyq «Balalar men jasóspirimder sport mektebi» memlekettik mekemesiniń dırektory bolyp qyzmet etýde.

Osy ýaqytqa deıin jetken jetistikterine oraı ıelengen marapattary:

«Qazaqstan Respýblıkasyna eńbek sińirgen jattyqtyrýshy, asa joǵary Halyqaralyq dárejedegi tóreshi, kúrestiń úsh túrinen sport sheberi, «Qazaqstan Respýblıkasynyń qurmetti sport qaıratkeri, Halyqaralyq «Altyn qyran» ordeniniń ıegeri jáne «Maqtaaral aýdanynyń qurmetti azamaty».

Sondaı-aq, elimizdiń sport salasyna jaýapty mınıstrlikter men komıtetter tarapynan ár jyldarda eńbegi elenip otyrǵan. Máselen, 1997 jyly sambodan «QR sport jónindegi ulttyq tóreshi» mártebesi berilse, 1998 jyldary dzıýdodan «QR sport jónindegi ulttyq tóreshi», qazaq kúresinen «QR sport jónindegi ulttyq tóreshi» jáne «QR sport sheberi», erkin kúresten «QR sport sheberi», 2000 jyly «QR eńbegi sińgen jattyqtyrýshy», 2002 jyly «Dene shynyqtyrý men sporttyń damýyna qosqan eńbegi úshin» jáne «QR dene tárbıesi men sportyna sińirgen eńbegi úshin» qurmet belgilerimen, 2004 jyly qazaqsha kúresten «QR joǵary dárejedegi ulttyq tóreshi» jáne «QR qurmetti sport qaıratkeri», sport túrleriniń federaııalary tarapynan 2007 jyly «Halyqaralyq dárejedegi tóreshi», 2009 jyly  «Asa joǵary halyqaralyq dárejedegi tóreshi», 2010 jyly «Mońǵolııa Respýblıkasynyń «Sport aıbyny» ataǵymen qurmettelgen. Budan bólek, memleket tarpynan berilgen kóptegen medaldar men ordender de bar.

 Qazaqtyń sońǵy hany Kenesary el-jurtty kezip júrip, birde ońtústiktegi Shardara aımaǵyna da kelgen eken. Munda ol kezinde qazaqtyń aıbarly batyrlarynyń biri bolǵan Jalańtóstiń urpaǵy Bultbaı batyrǵa jolyǵypty. Mundaǵy maqsaty patshaly Reseıge qarsy baǵyttalǵan áskeriniń sanyn tolyqtyrý bolǵan. Onyń bul usynysyn qup alǵan Bultbaı Syrdarııa saǵasyndaǵy eldi mekenderdi aralap júrip, Kenesary áskerine qosylatyn adamnyń sanyn myńǵa deıin jetkizipti. Alaıda, han Keneniń «Myńbasy bolyp meniń sońyma ergin» degen usynysyn qup kórmegen. Ol oǵan «Qazaqtyń «Jaý joq deme, jar astynda» degen sózi bar ǵoı. Alda-jalda mundaǵy halyqty jaý jaǵadan alatyn bolsa, oǵan qorǵan bolatyn batyr kerek. Sondyqtan seniń sońyńa batyldyǵy menen bir mysqal da kem túspeıtin Baraq baýyrymdy erteıin» dep naǵyz erge tán ýájin aıtady. Bultbaıdyń bul ýájine kelisken Kenesary Baraq batyrdy ózine «myńbasy» etip alǵan eken. Olar aldymen biraz ýaqyt Shymqorǵanda jaýyngerlik jattyǵýlaryn ótkizedi. Sonda soǵys qımyldaryna ábden daǵdylanǵannan keıin joryqqa attanypty. Baraq óziniń aǵasy Bultbaı aıtqandaı ult-azattyq kóterilis kezinde erekshe batyldyǵymen kózge túsken. Qol astyndaǵy jaýyngerleri de namysyn jaýǵa taptatqyzbapty.

Myrzashól óńirindegi úsh aýdan kórshi О́zbekstannyń quramynda bolǵan tustarda Maqtaral aýdanynyń týmasy, joǵaryda biz sóz etken Baraq batyrdyń tikeleı urpaǵy Baqyt Jańbyrbaev degen azamat búkil Keńes Odaǵyna balýandyǵymen tanylǵan. Árıne, mundaı bıik beles adam balasyna ońaı kelmesi anyq. Sondyqtan keıipkerimizdiń sporttyq joldaǵy kezeńderine keńirek toqtalǵandy jón sanadyq. 1966 jyly HH partsezd keńsharyndaǵy V.I.Lenın orta mektebin támamdaǵan ol osy jyly Tashkent qalasyndaǵy memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýttyń dene shynyqtyrý fakýltetine oqýǵa túsken eken. Onyń áke-sheshesi súıegi iri kisiler bolǵan. Alaıda, orta mektepte oqyp júrgen kezinde Baqyttyń boıy býlyǵyp óskendikten stýdenttik ómirdiń alǵashqy jylynda dene bitimi jaǵynan ata-anasyna asa uqsaı qoımapty. Salmaǵy 42 kılogramǵa jeter-jetpes bolsa, al boıy qatarlastarynyń basym bóliginen qalyp qoıǵan. Onyń bul dene bitimi kýrstas joldastarymen birge alǵash ret boks úıirmesine barǵanda kedergi keltiripti. Boıynyń qysqalyǵyn jáne salmaǵynyń azdyǵyn alǵa tartqan jattyqtyrýshy ony atalmysh úıirmege qabyldaýdan bas tartqan. Bul tosyn jaǵdaı Baqytqa jeńil tımegen. Áıtse de, onyń qulazyǵan kóńilin kýrstas joldastary Álimqul men Qudııardyń erkin kúres úıirmesine úgittegen usynysy jaılandyrypty. Bul usynysty qýana qup alǵan ol ertesinde-aq erkin kúreske barǵan. Jattyqtyrýshy Georgıı degen kisi eken. Baısaldy minezdi bapker úıirmede adam tolyp tursa da Baqyttyń betinen qaqpapty. «Ázirge jattyǵýǵa sen de kele bergin, synaq kitapshańa «avtomat» qoıyp beremin. Birneshe kúnnen soń maqta terýge ketemiz. Sodan kelgennen keıin arǵy jaǵyn kóre jatarmyz» dep ony kúres alańyna kirgizip jibergen. Mundaı múmkindikke kim qýanbasyn? Ásirese, shymyr denesin odan saıyn shynyqtyrýdy kózdep júrgen Baqyttyń qýanyshynda shek bolmaǵan. Ol stýdentter maqta terýge ketkenge deıin 4-5 ret kúres kileminen kórinip úlgeripti. Onyń boıyndaǵy sportqa degen aıryqsha qulshynys pen utqyr qımyldary osy sanaýly jattyǵýdyń ózinde bilikti bapkerdiń zeıinin ózine aýdara alǵan. Alaıda, aradaǵy maqta terý naýqany stýdentterdi bul úıirmeden biraz ýaqytqa qol úzdiripti. Qyrkúıek aıynyń bel ortasyna qaraı óziniń kýrstastarymen birge Myrzashóldegi maqta alqabyna attanǵan Baqyt munda qys qyraýy túsken ýaqytqa deıin «aq altyn» tergen. Tek jeltoqsan aıynyń sońyna taıaǵan kezde ǵana erkin kúreske qaıta oralypty. Ony úsh aıdan astam ýaqyt kórmegen bapkeri boıy birshama ósip qalǵan Baqytqa qarap «Mine, tosynsyı dep osyny aıt. Úsh aıdyń ishinde ájeptáýir úlkeıip qalypsyń. Endi salmaǵyńdy kóreıik. Kel, tarazyǵa tartylǵyn» dep tańyrqaǵan keıip tanytady. Al, dene salmaǵy 50 kılogramdy eńsergenin kórgende jattyqtyrýshy úıirme tizimine Baqytty qosyp jiberipti.

Balýandyqqa bet burǵan Baqyttyń baǵyna qaraı erkin kúrespen shuǵyldanyp júrgen jigitter kileń «sen tur, men ataıyndar» bolǵan. Onyń ústine, bapkerdiń qatań talaby men joǵary biliktiligi onyń kún sanap shıryǵýyna, kúrestiń ádis-tásilderin meılinshe jetik meńgerýine túrtki bolypty. Úsh aıdaı kúres tásilderine qanyqqan soń Jańbyrbaevty jattyqtyrýshysy jarys dodasyna salyp jibergen. Ol bastapqy kezderde 52, 57, 60 jáne 63, al keıinirek 68 kılogram salmaqta jarystarǵa qatysyp otyrǵan. Erkin kúreske degen eptiligine dán rıza bolǵan bapkeri ony ekinshi kýrsqa ótkende ınstıtýttyń quramasyna ótkizipti. Sol ýaqyttarda Tashkent qalasynda sportqa arnalǵan qoǵamdyq uıymdardyń kóp bolǵandyǵy sonshalyq, tipti apta saıyn jarystar ótip turady eken. Tashkent memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynyń quramasy bul jarystardan áste qalys qalmaǵan. Mundaı qarbalas Baqyttyń qanatyn qataıtyp, erkin kúreste elge keńirek tanylýyna jol ashypty. О́z salmaǵynda birneshe ret jeńimpaz atanǵan. Sondyqtan bolsa kerek, úshinshi kýrsta, ıaǵnı ol on segiz jasqa tolǵan kezde О́zbekstan Respýblıkasynyń jastar quramasyna qabyldanypty. Ol munda da bıik tuǵyrdan kórinip, respýblıka chempıony atanǵan. Baqyttyń bir basynda «О́zbekstan Respýblıkasynyń erkin kúresten 5 dúrkin chempıony», “Orta Azııanyń eki dúrkin chempıony” jáne “О́zbektiń ulttyq kúresi boıynsha eki dúrkin absolıýtti chempıony (túıe palýan)” degen ataqtary bar. Basqa-basqa, ózbekter ózge ult ókiline jeńisti ońaılyqpen bere qoıatyn halyq emes. Eń bolmaǵanda, aılasyn asyryp, aldyn oraýǵa tyrysyp baǵady. Ásirese, biz degende «bir saýsaǵy búgýli turatyn» olardyń Baqytqa da bir oılaǵany bolǵan da shyǵar, bálkim. Alaıda, onyń boz kilemdegi batyl qımyldary men kúres tásilderin kóz ilespes jyldamdyqta oryndaǵan sheberligi tek ózbektiń ǵana emes, kórshi eldegi basqa ulttardyń da basyn ıgizgen. Az ýaqyttyń ishinde tek alǵa umtylyp, osyndaı jetistikke jetken qazaq balýany Bolgarııada ótken álem chempıonatynda jeńis tuǵyrynan kóringen soń О́zbekstan Respýblıkasynyń ulttyq quramasynyń sapynda betkeustar balýanǵa aınalǵan. Budan keıin ol osy quramamen birge Kanada memleketiniń Gamılton qalasynda ótken halyqaralyq jarysta da chempıon atanǵan. Sondaı-aq, Grekııada bolǵan halyqaralyq básekede KSRO quramasynyń atynan qatysyp, júldeli oryndy ıelenipti. Al, 1970 jyly Tashkenttegi joǵarǵy oqý ornyn támamdaǵan soń Baqytty О́zbekstannyń ulttyq quramasy ózinde qaldyrmaq bolady. Alaıda, onyń ákesi «Balam onsyz da syrtta bes jyldaı júrip qaldyń. Otbasymdaǵy atustar azamatym óziń ǵana. Sondyqtan elge kelip eńbek etkin» dep óz sheshimin aıtypty. Ákesiniń bul toqtamyna ol esh qarsylyq bildirmegen. Týǵan mekenine oralyp, Kırov aýdanyna qarasty «HH partsezd» keńsharyndaǵy bir kezderi ózi orta bilim alǵan V.I.Lenın mektebine dene shynyqtyrý muǵalimi bolyp ornalasypty. Munda ol muǵalim bola júrip sport salasyn basqaryp otyrǵan memlekettik mekeme basshylarynyń qolqa salýymen Syrdarııa oblysynyń ortalyǵy Gúlstan qalasynda qosymsha bapkerlik qyzmetti atqarǵan. Oqý-jattyǵý kezeńderinde osy jaqtan boı kórsetedi eken. Al, qalǵan ýaqytta mektepte muǵalimdik mindetine kirisken. Endi myna bir qyzyqty qarańyz. Joǵary oqý ornyn bitirgen kezde О́zbekstannyń Ulttyq quramasy Baqyttyń Tashkentte qalýyn qalasa, Gúlstandaǵy bapkerlik qyzmetine kóńili tolǵan basshylar ol áskerge attanbaq bolǵanda Samarqanttaǵy áskerı sport rotasyna túsirýge beıil tanytqan. Biraq, bul joly Baqyttyń ózi qarsylyq bildirip, Otan aldyndaǵy mindetin Reseı jerinde óteýdi uıǵarypty. Osylaısha ol 1971 jyly 26-shy mamyrda Gúlstannan Reseıdiń Sverdlovsk oblysyna áskerge attanǵan. Munda áskerı sport rotasyna túsip, alǵashqyda erkin kúrespen shuǵyldanyp júripti. Alaıda, arada biraz ýaqyt ótkende bul áskerı bólimge sambo kúresinen 82 salmaqta beldesetin adam kerek bolady. Rota komandıri buǵan Baqytty laıyq dep tapsa kerek, kúrestiń osy túrine aýysýyn suraǵan. Sonda ol «Men árıne samboshy emespin, biraq kúrestiń bul da bir túri bolǵandyqtan munymen de shuǵyldanyp kórýge bolady» dep óz kelisimin beripti. Erkin kúreske epti jigit rota quramasynda júrgen eki aıdyń ishinde sambonyń ádis-tásilderin ájeptáýir meńgerip, jattyǵý kezinde jáne ishinara saıystarda jaqsy nátıje kórsete bastaǵan. Sondyqtan bolsa kerek, budan keıingi kezeńderde ol Ortalyq Oral áskerı okrýgi quramasynyń sapynda jarystarǵa qatysypty. Aldymen Sverdlovskide, odan keıin Verhoıanskide ótken saıystarda chempıon atanǵan. Al, Máskeýde ótken búkilodaqtyq dodada úshinshi tuǵyrdan kórinip, Keńes Odaǵynyń sport sheberi ataǵyn ıelenipti. Bul ýaqytta mundaı mártebege odaqtyq jarystarda aldyńǵy alty orynnan kóringender ǵana qol jetkizetin bolǵan. Ne kerek, Baqyt áskerde júrgende de biraz belesterdi baǵyndyryp úlgeripti. Al, armııadan keıin qaıtadan aýylǵa kelgende ol Otan aldyndaǵy boryshyn óteýge attanbas buryn, dálirek aıtqanda 1971 jyldyń 2-shi mamyrynda Shymkent oblysynyń quramyna qaıta qosylǵan Myrzashóldegi úsh aýdannyń tynys-tirshiligi qazaqstandyq júıege beıimdelip qalǵan eken. Ol elge kelgen boıda orta mekteptegi óz jumysyna qaıtadan kirisedi. Sondaı-aq, Kırov aýdanyndaǵy sport salasyn basqaryp otyrǵan Meırambek Qonysov pen Nematýlla Súleımenovtyń qolqa salýymen aýdannyń aǵa bapkeri qyzmetin de qatar alyp júripti. Kırov aýdanynda alǵashqy sport quramasyn jasaqtaǵan ol ondaǵy sportshylardy aptasyna eki-úsh ret jattyqtyryp otyrǵan. Al, arada biraz ýaqyt ótkende aýdandyq quramany oblystyq deńgeıde ótetin jarystarǵa qosa bastapty. Bapkerdiń jemisti jumystarynyń nátıjesi bolsa kerek, jańa ári jas qurama á, degennen-aq sport jankúıerleriniń nazaryn ózine aýdarǵan. Tipti, oblystyq dodalarda oza shaýyp, komandalyq esepte eshkimge ese jibermeıtin bolypty. Baqyttyń bapkerlik qyzmettegi bul jetistigi Shymkent oblysyndaǵy sport salasyna jetekshilik etip otyrǵan azamattar tarapynan oń baǵalanyp, 1973 jyly oblystyq Jastar quramasyna aǵa bapker bolyp ornalasýyna túrtki bolǵan. Bul kezde de ol mekteptegi muǵalimdik qyzmetin bapkerlik jumyspen qatar atqara bergen. Jáne de ekeýinde de eńbegi el tarapynan elengen. «Sonda qalaı?» dep kúmándansańyz, kúdigińizdi myna bir eki jaǵdaı seıilterine tıtteı de shúbámiz joq.

Baqyt 1970 jyly bilim ordasyn bitirip, óz aýylyna orala salysymen №1 bólimshedegi mádenıet úıiniń ishinen eshkimnen bir tıyn suramaı-aq qoǵamdyq Kúres úıirmesin ashqan. Munda qanshama qazaq balasy sportpen shuǵyldanypty. Al, armııadan keıingi kezeńderde bilim berý salasyn basqaryp otyrǵan kisilerdiń kózin jetkize otyryp, kúresti mektep baǵdarlamasyna engizgen.

Endi bapkerlik qyzmetine keleıik. Oblystyq jastar quramasynda ol talaı bolashaq chempıondardy tárbıelep shyǵardy. Máselen, kezinde qazaqtyń túıe palýany atanǵan, búgingi tańda búkil sportsúıer qaýymǵa keńinen tanymal, Qazaqstan Respýblıkasynyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, asa joǵary dárejeli tóreshi Serik Túkıev Jańbyrbaevtyń qol astynda tárbıelengen azamattardyń biri. Tek Serik ǵana emes, onyń baýyrlary Erkin, Jaqsybek, Marat jáne Bolat Túkıevter de, sondaı-aq erkin kúresten Qazaqstannyń tórt dúrkin chempıony bolǵan Erýbaı Namazbaev, KSRO Qarýly kúshteriniń chempıonatynda top jarǵan Iýrıı Akkermanı, О́zbekstannyń 7 márte chempıony bolǵan Konstantın Meltıdı jáne aǵaıyndy Baqytbek pen Baýyrjan Mahambetovter sekildi sport sańlaqtary bapkerdiń baǵyna aınalǵan shákirtteri. Mine, biz sóz etken osy eki jaǵdaıdyń ózi eshkimniń kóńilin kúpti etpesi anyq.

Jalpy, Jańbyrbaev jaıynda jazatyn taǵy da dúnıeler jeterlik. Bul turǵyda tizgindi bosatsaq, uzaqqa shabatyn túrimiz bar. Aty alty Alashqa málim azamattyń osy ýaqytqa deıin qol jetkizgen ataq-dańqyn tizbelesek, tipti birneshe bettiń tolatyny da anyq.

Erlibaı О́ZBEKBAIULY,

Qazaqstan Jýrnalıster Odaǵynyń múshesi,

«Amanjol», «Hırýrg», «Ustaz» jáne «Myrzashól Qyzylqumy» atty kitaptardyń avtory