At — qazaqtyń aýasy men dalasy

At dúbiri estilgende boıynda qany týlamaıtyn qazaq joq. Qazaqtyń toı men tamshasy  qashannan arǵymaqtyń jarysynsyz, at sporty oıyndarynsyz ótpegenin bilemiz.

Qymyzmuryndyq, as, balasyn súndetke otyrǵyzý sekildi el ishindegi kóptegen merekeler alaman at jarystarynsyz  ótpeıtin bolǵan. Kúndelikti tirshiligi jylqymen tikeleı baılanysty bolǵannan soń, babalarymyz barlyǵyn jylqyǵa qatystyryp aıtyp otyrǵan. Mysaly, jylqy minezi, jylqynyń jershildigi, jylqyǵa baılanysty ádet-ǵuryptar men nanym-senimder jylqy tústeý, jylqy jáne saz óneri, er-turman jylqydan alynatyn ónimder taǵysyn aıta berse jeterlik.

Jalpy, qazaqtyń ádettik quqyǵyndaǵy jylqynyń orny men róli aıryqshy bolǵanyn bilmeıtin jan joq shyǵar. Sondyqtan da jylqyǵa qurmet qazaq úshin erekshe. Ata-babalarymyz astyndaǵy atyn báıgege qosyp, kókparǵa salyp nemese úıdegi  sharýaǵa miný úshin de únemi baptap, kúıin keltirip otyrýdy qalypty jaǵdaıǵa aınaldyrǵan. Tulpar týar qulyndy enesiniń qursaǵynan tanıtyn qazaq úshin júırik ustap  baǵym-kútimine erekshe mán berip, báıgege salý úlken óner deýge bolady. Árıne, júırik ustap, at júgirtken atbegilerdiń báıgili  bolyp jatqany, baǵy janyp, el ishinde attary shyǵyp qana qoımaı dáýleti tasyp abyroıy arta túsedi.

At-qazaqtyń aýasy da dalasy,

Atsyz bir kún tura almaıdy balasy!

At-bıikke shyǵaratyn aspandaı,

Onsyz-onyń ashylmaıdy aıasy.

Qaıǵysyn da qýanyshyn da bólisken,

At-kóziniń beıne aǵy men qarasy.

Kisinese-tildeskendeı ıesimen

Attyń artyq syqyldy baǵasy — degen shabyt shaqyrar óleń shýmaqtaryn oqı otyryp, qazaqqa attyń qanshalyqty jaqyn ekenin bilemiz. Jylqy malynyń tegi qazaq dalasy Bopaı qystaǵynan tabylǵan jádigerler arqyly belgili bolǵanyn búginde keńinen  jazylyp aıtylýda. Jylqy malyn jaǵalaǵan janda bereke bolary haq. Jylqy týraly qanshama  jyr-dastandar jazyldy deseńshi. Búgin biz at sportynyń damýyna ózindik úles qosyp jatqan Saǵymkúl Orazymbetqyzy, 7 jasynda at jalyn ustap minip, uly alamanda atqa shaýyp júrgen júrekti bala Aqjol men at sportynan ótken alaman báıgeler týraly  az-kem sóz etsek.

Jylqyny jaǵalaǵan janǵa bereke men dáýlettiń kelip qonary anyq. Negizi, sol tulparlarǵa shabatyn jas shabandozdardyń  boıyndaǵy myqtylyǵy, júrektiligi, sheberligi barlyǵy sap keletin óz aldyna bir tóbe úlken mektep ekenine qazirgi kezde aıryqsha mán berilip, olardy daıarlaý jolǵa qoıylýda.

Almaty mańyndaǵy Kókbastaý degen atshabardy bilmeıtin jan joq shyǵar. Sol jerde jyl on eki aı nebir at sportynan alaman jarystar ótip, atqumar halyq úlken áser alyp turatyn kıeli jer dese bolǵandaı. Sol mańda kóptegen at júgirtetin atbegiler shoǵyry ornalasqan. Merhat Bulǵynov sekildi atbeginiń baptaǵan dúldilderi de kóptegen báıgede topjaryp, el aýyzynda júr. Sonyń qasynda attaryn batpasyp, sharýashylyǵyn basqaryp qazaqtyń bir atqumar ardaqty áıeli de bar. Onyń aty – Saǵymkúl Orazymbetqyzy. Saǵymkúldiń tól nemeresi  Aqjol týraly áńgime tipti bólek. Aqjol 7 jasynan at jalyn ustap minip uly alamanda báıgege shapqan eken. Mine, naǵyz qazaqtyń týma talantty uly dese bolǵandaı. Iá, 7 jasynda bala ońy men solyn ázer tanıtyn kez emes pe, al Aqjol bala esik pen tórdeı júıriktiń ústine qoryqpaı minip, alaman báıgege júreksinbeı shaýyp topjaryp birinshi bolyp kelipti. Bolar bala besiginde bulqynar — degen osy bolar. Mine, qyzyq deseńshi. Bul jasta bala dalada dop qýyp, saýba qamshy taıaqty at qylyp minip shaýyp júretin kezi emes pe. Aqjoldyń mundaı batyrlyǵyna súısinbeı qoımassyń, sirá. Hosh, apasy  Saǵymkúl  men aǵasy Ermahannyń tárbıesinde ósken jalyndy jasóspirim búginde jasy 12-ke kelse alaman jarystarda júırikke minip báıgiletip júr. Bul qazaqtyń qanynda bar qasıet ekeni daýsyz. Degenmen de oqtaı zýlǵan attyń ústinen aýyp qalmaı, jaıdaq kúıde  qanshama shaqyrymdy shaýyp ótip, aman-esen márege kelý at ústindegi balanyń da sheberligi men júrektiliginiń úlken  septiligi  bolary anyq. Sondyqtan da Aqjol Jumataı shabandoz qazirdiń ózinde el aýzyna ilige bastaǵan talantty jastyń biri bolyp júr. Iá, bar jaqsylyqtar ana sútimen anasynyń tárbıesimen keledi desek, Saǵymkúldiń de atqa degen qumarlyǵy balalary men nemereleriniń aldynan shyqsa kerek. Sondyqtan qazaqta erdiń júgin kótergen er minezdi, eljandy, batyr analar bolǵany aqıqat. Qazaqta el basyna kún týǵanda da qolǵa qarý alyp jaýǵa erlermen birge ıyq tirese attanǵan qarakóz qyzdarymyz da bolǵany belgili. Al, beıbitshilik zamanda el ekonomıkasynyń árbir salasynda  maıtalman eńbegimen el qurmetine bólengen qanshama qazaq áıelderi  bolǵany belgili. Saǵymkúl Orazymbetqyzy da elim, jerim deıtin, ulttyq sporttyń ultjandy janashyry. Balalarynyń barlyǵyn 7 jasynan atqa qondyryp báıgege shyǵaryp júrgen atqumar ana, nemereleriniń atqa jaqyn júrgenin qalaıdy. Iá, tek qana at jaǵalamaı sol dástúrli at sporty ónerin damytýǵa úles qosýlaryn tileıdi. Ana júregi osyny meńzeıdi.

Árıne, qýana quptarlyq tárbıe. Jýyrda Saǵymkúl  ózi týyp ósken Kenen aýylynda nemeresi Edigeniń 1 jasqa tolýyna oraı, alaman báıge uıymdastyryp, halyqqa ulttyq sport túrlerinen tamasha bir sharany tartý etti. Ulttyq sporttyń ishinde qazaq kúresi, jaıaý jarys jáne qol kúres, balalar jarysy sekildi túrlerinen ótken básekede qatysýǵa Kenen sóresiniń mańyna jınalǵan halyqta  esep bolmady. Sońynan at jarystarynan báıgeler bastaldy. Aldymen jarys jolyna taı jarystary shyqty. Onda Shýdan kelgen  Shtabhannyń «Myrzatory» júırigi birinshi bolyp márege keldi. Ekinshi bolyp Qaqpatas  aýylynyń atbegisi Jandos Seıdýalıevtiń «Taıbýryly» aýyzdyǵymen alysyp jetti. Sosyn Qunan báıgelerden úzdik shapqan júırikter anyqtaldy. Bul báıgede Talaǵat Daýyshevtyń «Qunan myrza» júırigi máre syzyǵyn birinshi bolyp shaýyp ótti. Uzynaǵashtyń atbegisi Baqytjannyń «Kúreńi» ekinshi bolyp tirkeldi. Al, Kenen aýylynan Temirlan Úshkenniń «Irsý» atty sáıgúlegi Úshinshi júldege ıe boldy.  Halyqtyń asyǵa kútken alaman jarystar da kóp uzamaı  bastaldy. Aýyzdyǵymen qus tistegen júırikter 25 shaqyrymǵa jarys jolyna shyqqan edi.  Bul synda Qordaıdan kelgen Rýslan Ábdrahımovtyń «Jebe» júırigi jeke dara keldi. Ekinshi oryndy Shamalǵannan aýylynan kelgen Myrzaqabyl Amanovtyń «Gaýhartas» júırigi ıelendi.

Jaıaý júgirýden  Merkeden kelgen Samat Túımetaev aldyna jan salmady. Ekinshi oryndy Kenen aýylynyń jelaıaǵy Elaman Ysqaq jeńip aldy. Qol kúresinen Kenen aýylynyń balasy Almasqa qarsy eshkimniń bilegi shydamasa, qazaq kúresinen Kenen aýylynyń daryndy balýany, sambo kúresinen respýblıkalyq jarystarda báıge oljalap júrgen Ákimǵalı Sadyrbaev  fınalda óziniń aýyldasy  Dastan Belekti jeńip, jarystyń jeńimpazy atandy.

Mine, osyndaı dástúrli ulttyq at sporty oıyndary qazaq pen qyrǵyzǵa belgili  aqıyq aqyn Kenen Ázerbaevtyń atyndaǵy  atshabarynda ótip, at dúbirin ańsap qalǵan atqumar aýyl halqy erekshe áserlerimen úılerine  tarqasty. Dúbirimen dúıim jurtty úıirgen aıtýly at jarysy ulttyq at sporty oıyndarynyń damı túsýine sál de bolsa úles qosqan el ishindegi  baıraqty báıgeniń biri bolǵany sózsiz.

 

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY