Sý dobynyń sańlaǵy

Qazaq sporty tarıhynda sý dobynan ulttyq qurama sapynda óner kórsetip, sonar bıikke shyǵa bilgen sportshylar saýsaqpen sanarlyq. Solardyń biri, biregeıi sý dobynan halyqaralyq deńgeıdegi sport sheberi, Qazaqstanǵa eńbegi sińgen sport sheberi, Qazaqstanǵa eńbegi sińgen jattyqtyrýshy Asqar Orazalınov. Asqardyń sý doby sportynda jetken jetistikteri bir túıege júk artqandaı jeterlik.

«Qasqa bıeden qasqa týmasa da tóbel týady», degen jaqsy bir aıtylǵan sóz bar. Ol endi jaqsynyń jaqsy bolýy tegine de qatysy bar degen maǵyna bolsa kerek. Negizi, ǵalymdardyń paıymdaýynsha, da sol tektiliktiń túbi adamnyń genetıkalyq túp-tamyryna tikeleı  baılanysy bar dep aıtady. Kelisýge sebep jeterlik. Iá, bul úlken ǵylymı másele ekeni belgili. Degenmen de menińshe, adam balasynyń jaqsy jaǵynan qaraǵandaǵy minez-qulqy, túr-túsi, batyrlyǵy, adamgershiligi, adaldyǵy taǵysyn taǵy túrli erekshe qasıetteri sol babalarynan jalǵasyp kele beretin sııaqty. Bul aıtyp otyrǵan sózime bir mysaldy keltirýdiń jóni túsip otyr. Keltiri keter dálelim sý dobynyń sańlaǵy Asqar Orazalınovke týraly bolmaq.

Asqar boıynda babalarynan qalǵan qaısarlyq, batyrlyq, adaldyq degen aıyryqsha qasıetter qalyptasaqan azamat. Ákesi Sabalaq Orazalınov Uly Otan soǵysy kezinde fashısterdiń toqtaýsyz atqylap, qyzyl áskerlerdi shybyndaı qyryp jatqan aıdahardyń aýzyndaı dzotyn keýdesimen jaýyp, erlik kórsetken eken. Ol kisi óz esteliginde: «Men atqylap jatqan dzotqa qaraı sońǵy kúshimdi jınap júgirdim, qulaǵymnyń túbinen zýyldaǵan oqtardyń dybysyn estidim. Bar kúshimdi jıyp, qolymdaǵy jarylǵyshty laqtyrdym da dzotty keýdemmen baryp jaýyp quladym. Sodan keıin ne bolǵany esimde joq. Barlyǵy meni óldige sanasa kerek kórer jaryǵym bar eken, arada 15 kún ótkende baryp biraq esimdi jınadym», dep jazady.

Sabalaq atamyz soǵystan keıingi aýyr jyldary 7 balasyn elden kem qylmaı asyrap, temirjol salasynda zeınetke shyqqansha  eren eńbek etken jan bolǵan. Batyr atamyz 1925 jyly dúnıege kelip, 1988 jyly baqılyq ómirge ótken eken. Onyń erligi Aleksandr Matrosovtan kem emes. Tek aıyrmasy Aleksandr Matrosov Keńes Odaǵynyń batyry da al bizdiń atamyzdy ol marapatqa laıyq dep tappaǵan. Árıne, sol kezdegi orystardyń batyr tek orys halqynan bolýy kerek degen shovınıstik oılary da bolýy ábden múmkin ǵoı. Áıtpese, Baýyrjandaı has batyrdyń erligin bile tura qanshama  ret batyr ataǵyn bermeýdiń amaldaryn qarastyryp shettetip kelgen ǵoı. Aqyry Baýyrjan Momyshuly atamyz dúnıeden ozǵannan keıin, elimiz egemendik alǵannan keıin baryp, batyr ataǵy berildi. Árıne, kózi tirisinde bermegen sol kezdegi qısyq-qyńyr saıasatqa qalaı ǵana kúıinbeısiń. Sondaı-aq, Sabalaq Orazalınov te batyrǵa saı erlik kórsetse de batyr ataǵy berilmegen. Ol kezde  bir japyraq qaǵazdyń taǵdyryn tek KSRO prezıdýmynyń alakózdi bıýro músheleri ǵana sheship otyrǵan ǵoı. Sabalaq atamyzǵa da solaı batyr ataǵy berilmeı qalǵan. Iá, ýaqyt óz batyryn ózi taýyp tarıh betine shyǵardy.

Sabalaq atamyzdyń bel balasy Asqar Orazalınov beıbit ómir kezinde dúnıege kelip, sport salasynda tolaǵaı tabysqa qol jetkizgen naǵyz jeńimpaz. Sý dobynan Keńes Odaǵy quramasynyń sapynda oınaǵan qazaqtyń talantty uly. Asqardy ákesi 12 jasynda  Oqýshylar saraıyndaǵy sý sporty úıirmesine alyp keledi. Alǵashynda júzý úshin jasópirimderge beriletin talaptardy oryndaı almaı qalady. Kelesi kúni qaıta barǵanda, sol jerde balalardy sý sportyna qabyldap alyp jatqan bapkerdiń nazaryna túsip birden úıirmege alynady. Osylaısha, bozbala Asqar óziniń kóńili qalaǵan sportqa 1973 jyly bozbala shaǵynda kelip, aldymen Valerıı Aleksandrovıch Inshakovtyń, sosyn L.Smoleevtyń qaramaǵynda jattyǵýyn shyńdap, alǵa qoıǵan maqsattaryna birtindep jete bastaıdy. Alǵashqy jeńisteri qala boıynsha ótken jarystarda jeńiske jetip, juldyzy ońynan  jarqyraı bastaıdy. Jarys saıyn shıryǵa túsken talantty jas sol kezdegi  aty dúrkiriep turǵan «Dınamo» komandasyna kelýi ońaıǵa soqpasa kerek. Ol kezde «Dınamonyń» dúbiri  Keńes Odaǵy kólemine shyǵyp turǵan kez. Jasópirimder arasynda tamasha jetistikke jetken jalyndy jasty komandaǵa almaý múmkin emes edi. Asqar ózin talantty oıynshy ǵana emes, aldyńǵy býyndy ataqty aǵalarynyń aldynda ózin tómen kórsetpeý úshin bar sheberligin aıamaı tartysty oıyn kórsete bastaıdy. Komanda bir bútin organızm sekildi ekeni anyq. Komandanyń negizi bólshegi  bolý úshin janyn salyp jattyǵý arqyly ózin moıyndata bilgen. Gollandııa elinde 1980 jyly ótken Eýropa chempıonatynda tamasha óner kórsetkeni úshin «Dınamo» komandasynyń negizi oıynshysy atanyp, qana qoımaı, sol jyly KSRO qurama komandasynyń sapyna úzdiksiz enip otyrady. Asqar komandalyq deńgeıde eki márte ıaǵnı, 1981 – 1982 jyldary KSRO chempıony ataǵyn jeńip alsa, 1984 – 1986 jyldary kúmis júldeger, 1980, 1983, 1985, 1987, 1988 jyldary aıtýly Keńes Odaǵy chempıonatynyń qola júldelerin jeńip alǵan. Alǵashynda almatylyq komandaǵa muryn shúıirip qaraǵan Odaqtyń beldi jasaqtary bara-kele Keńes Odaǵynyń quramasyna qarsy sparıng-qarsylas retinde shaqyryp jattyǵý jasaǵan eken. Sol kezde óziniń jeke sý alaby joq komandanyń osyndaı Keńes Odaǵynyń marqasqa komandalaryn tize búktirip, ózderine qurmetpen qaraýyna májbúr etýi erlikpen para-par edi. Almatydaǵy bas komandaǵy izbasarlardy «Medeý» sekildi birinshi lıgada oınaıtyn komandalar berip turǵan eken. Asqar Keńes Odaǵy quramasynyń sapynda Los-Andjeleste ótetin Olımpıada oıyndaryna attanýyna az ýaqyt qalǵanda, Almatyda ótken sol 1986 jyldaǵy Jeltoqsan oqıǵasyna qatysty komandadan shettetip tastaıdy. Iá, juldyzy jarqyraı túsken talanttyń aldyn orap, onyń ornyna basqa óz adamdaryn quramaǵa kirgizýine olar úshin zor múmkindik ashylsa kerek. Degenmen de «Altyn kúldiń arasynda jatsa da jyltyrap jatady», demekshi, sý dobynyń sańlaǵy 1980-1989 jyldary Keńes Odaǵynyń eń úzdik oıynshysy ataǵyna ıe bolǵan eken. Asqar boıy vaterpolshylarǵa saı bıik, ıyqty, deneli bolmasa da tabıǵı Alla bergen talantty oıynshy ekeninde daý joq. Mysaly, sýda ózin beınebir balyqtaı sezine otyryp, atanjilikti qarsylastaryn ábjil qımylmen aldap ótip, pas berip, ne bolmasa qaqpaǵa soǵatyn doptary mindetti túrde nátıjesin berip otyrǵan. Asqardyń ózi osyndaı has sheberliktiń qaıdan kelgeni týraly surasań:

–Allanyń  bergen maǵan syıy shyǵar, osy sport túrinde bar sheberlikterdi asha bilýge múmkindik bergen, dep aıtyp qoıady. Iá, rasymen de  solaı shyǵar. О́ıtkeni, sý dobynyń suńǵyla sportshysy, olımpıda chempıony Sergeı Kotenko: «Men osy sportta úlken nátıjemen shyńyna jetsem de, keı kezde Asqar  jasaıtyn  keıbir aıla-tásilderdi jasaı almaımyn», dep tańǵalǵan eken.

Asqar 1985 jyly Qazaqtyń Memlekettik deneshynyqtyrý jáne sport ınstıtýtyn támamdam, joǵary bilimin shyńdap alady. Sonymen qatar, daryndy sportshy 1982 jyly KSRO kýbogynyń ıegeri atanǵan.  Al, álemdik deńgeıde, KSRO quramasynyń sapynda 1985 jyly eresekter arasynda  Eýropa chempıony atansa, jastar arasynda 1980 jyly Eýropa chempıonatynyń kúmis medaline qol jetkizgen quzar bıigi bolyp sanalady. Osy alǵan júldelerge 1983-1985 jyldary Ýnıversıada oıyndarynda altyn medaldaryn qosýǵa bolady. Sonymen qatar, jeńis úshin janyn salatyn, qazaqtyń namysty qaısar ulynyń Azııa aımaǵynda jeńip alǵan altyn júldelerin aıta ketken oryndy bolar. Mysaly, 1995 jyly Azııa chempıony atansa, 1994, 1998, 2002 jyldary Azııa oıyndarynyń chempıony bolyp tanylady. Ár sportshynyń asqar armany ol árıne, Olımpıda oıyndary men álem chempıonatyn jeńip alý ekeni belgili. Asqar 2000 jyly ulttyq quramamen Atalanta Olımpıadasynda  baǵyn synaý qurmetine ıe bolsa, 1994-1998 jyly álem chempıonattaryna qatysyp, el namysyn qorǵaǵan sportshy. Kezinde, Asqardyń sý dobynyń has sheberligine tánti bolǵan sheteldik mamandar óz komandalarynan qazaqtyń talantty sportshysyn kórý jolynda jumys jasaǵan eken. Aıtalyq, daryndy vaterpolshy Vengrııa, Gollandııa jáne Ispanııa memleketteriniń beldi klýbtarynyń qatarynda  oıyn kórsetip, tamasha jetistikterge jetken. Sý dobynan Eýropanyń mańdaıaldy komandalarynda oıyn kórsetip,ábden tájirbıesi tolyqqan shaǵynda elge oralyp, ulttyq qurama komandamyzdyń sapynda sý dobynan Azııa óńiriniń úzdikteri qatarynan kórinedi. Bapkerlik qyrynan da súleıi tolaǵaı tabystarmen eldi qýanta bilgen. Aıtalyq, ulttyq quramanyń tizginin ustaǵan 2000-2008 jyldary vaterpolshylary Azııa aımaǵynda saltanat qurǵany belgili. Elimizdegi sý dobynyń damýyna qosqan úlesi úshin Asqar Sabalaquly 2002 jyly  Qurmet ordenimen marpattaldy. «Batyrdan batyr týar», demekshi, ákesi Sabalaq soǵys kezinde oqtary jaýyp turǵan dzotty keýdesimen jaýyp batyrlyq istese,týǵan uly, daryndy sportshy Asqar beıbit ómirde úlken sportta artyna sara jol sala bildi.

Búkilálemdegi Musylman memleketteriniń Saýd Arabııasynda ótken Islam oıyndaryna barǵan sapardan estelik.

«Mekkede 53 musylman memleketteriniń alaman oıyndarynyń ashylýy bolatyn edi. Bul alaman jarys sporttyń 15 túrinen Jıdda , Mekke, Mádına,Taıf sekildi qalalarynda jalaýan kóteretin boldy. Osylaısha, álemdik deńgeıde bas qosqan Islam elderiniń dúbirli oıyndarynyna baryp qaıtqan edik.

Jarys bastalǵannan bastap qazaqstandyq sportshylardyń qarqyny ótte qatty bolǵan edi. Sporttyń ár túrinen barlyq alańdarda ótip jatqan syndarda elimizdiń  namysyn qorǵaǵan sańlaqtarymyz baryn salyp júldeli oryndardy eshkimmen bólispeýge tyrysty. Ásirese, sý dobynan Qazaqstan quramasyn osy elge bastap kelgen, sý dobynyń aty áıgili mamany, ardager sportshy Asqar Orazalınovtyń komandasy eń azýly komandanyń biri Irandy 5:3 esebimen jeńdi. Gol soqqan surmergenderdiń tórteýi de qazaq jigitteri eken. Osyndaı bir súıinshi habardy estip, kóńilimiz biraz kóterilip qaldy. Qazaq baýyrlarymyzdyń jeńisti qadamdaryna ábden rıza boldyq. Asqar myrzaǵa ótken Olımpıada oıyndary aıaqtalǵanda bir jolyqqanym bar. Sonda «Aseke, qazaq jigitterin óziń sııaqty nege sý dobyna tartpaısyń», dep bir jaǵyna ókine otyryp, ótinish aıtqanym bar edi. Sol olqylyqty Asqar baýyrymyz eskergen eken. Saýd Arabııasyna komandasynyń jartysynan kóbin qazaq jigitterinen jınap alyp kelipti. Kóńilimiz marqaıyp, qýanyp qaldyq. Medal almasa da sý betinde shashtary qaraıyp dopqa talasyp júrgen qazaq jigitterin kórý men úshin zor qýanyshtyń biri edi. Jigitter jarady. Olar qatysý úshin ǵana emes, joǵary medaldardan úmitti ekenin aıqyn da sheber oıyndarymen kórsete bastady. Sondyqtan da júrektiń túbinen úmit oty qylaý bergeni anyq.

Sý dobynan Asqar Orazalınov bastaǵan elimizdiń jastar quramasyn Ázirbaıjan komandasy kútip turdy. Bilek kúshi bulqynyp, júrekteri jalyn atqan, er namysty jigitterimiz Apsheron túbeginiń ókilderin 10:3 esebimen oısyrata jeńdi. Gol soqqandardyń ishinde  Asqar Orazalınovtyń týǵan balasy men inisi jáne Rústem Úkimanov, Ádil Temirhanov syndy sý dobynda juldyzdary janyp kele jatqan jas qazaq jigitteri bar edi.  Kelesi kúni otandastarymyz osy Islam oıyndaryna kelgen komandalardyń ishindegi eń salmaǵy zor saqasy Egıpet quramasymen kezdesetin bolypty. Iá, mysyrlyqtar ońaı alynar qamal emes. Bizdiń jigitterge jaqsy bir taktıkalyq oıyn úlgisin Asqar baýyrymyzdyń jasap shyǵatynyna sendik. Osylaısha, kóterińki kóńil-kúımen jatar jaıymyzǵa oraldyq.

Sonymen keshkisin Qazaqstan quramasy azýyn aıǵa bilgen mysyrlyqtarǵa qarsy oıynǵa shyqty. Egıpet komandasynyń orta jastary 25-33 aralyǵy bolsa, bizdiń komanda  18-19 aralyǵyndaǵy órimtal jastarmen jasaqtalǵan edi. Jankeshti  bastalǵan oıynnyń aldyńǵy kezeńi 8:8 esebimen teń aıaqtalsa, ekinshi kezeńde dál sondaı eseppen shegine jetti. Kezdesýdiń sheshýshi kezeńinde tájirbıesi kóp Egıpet oıynshylary 9:8 esebimen jeńisti julyp áketti. Degenmen de komanda quramynda baryn salǵan 5 birdeı qazaqtyń jalyndy jas jigitteriniń oıyn ónerine ábden tánti boldyq.

Sonymen, sý dobynan ótken jarys qortyndysynda Qazaqstan quramasy kúmis medalge ıe bolsa, bas júldeni Egıpet, úshinshi oryndy Saýd Arabııasynyń quramasy ıelendi.  Sý dobyna erekshe toqtala ótkenim, óıtkeni ózge sport túrleriniń ishinde ózimniń qarakózderimizdiń atoılap namysqa tyrysyp belgili jetistikke jetken qazaqtarymnyń kóp bolýyn jasyra almaımyn. Sondyqtan da jeńis bıigine kóterilip shyqqan barsha komanda quramynda bastary qaraıyp qazaq jigitteriniń tolyp turýy men úshin sheksiz qýanysh ári maqtanysh edi. Jalpy, otandastarymyz aıtýly álemdik deńgeıdegi baıraqty jarysta jaman óner kórsetken joq.  Mysaly, sý sportynyń ózinde 13 altyn medaldi jeńip ápergen jastarymyzǵa alǵysymyz sheksiz bolǵany anyq. Ol degen el sportyndaǵy úlken jetistiktiń biri dep baǵalaımyn. Hosh, sonymen qasıetti jermen qımaı qoshtasyp, týǵan elge atanyp kettik».

Iá, bul sol Saýd Arabııasynda ótken Búkilálemdik Islam oıyndaryna sý dobynan Asqar Orazalınov bastap barǵan Qazaqstan quramasynyń tarıhı jeńisi dep aıtar edim. О́ıtkeni, komanda  sapynda  5 birdeı qazaq jigitteriniń oınap qana qoımaı álemdegi Iran, Mysyr sekildi úzdik quramalarǵa qarsy tamasha oıyn kórsetkindigi esimizden máńgi ketpes, sirá. Bardy baǵalaı bilgen oryndy bolar. Búginde sol Asqardaı asyl azamatty ulttyq quramaǵa qaıta shaqyryp, áli de bolsa tolaǵaı tabystaryn kórer edik. Biraq bizdiń sporttyń qulaǵyn ustaǵandar aıbyndy, ardager sportshylarǵa muqtaj emes sekildi. Sol jaǵy ókinishti. Tájirbıeli ardager mamandardy shettetpeı kerisinshe, keńesshi retinde bolsa da ulttyq quramalarǵa  alsa, olardyń aıtary da jastarǵa úıreteri de áli jeterlik dep bilemin. Asqar Orazalınov, Sergeı Kotenko, Meńdǵalıevter sekildi sý dobynan «Dınamo» quramynda shoq juldyzdardan jasaqtalǵan áıgili jandarmen ıyq tirese óner kórsetken talantty tulǵanyń baı oıyn tájirbıesine sý dobynan ulttyq qurama komanda áli de zárý ekenin umytyp ketpegen jón shyǵar. «Aıta, aıta Altaıdy Jamal apam qartaıdy», demekshi, osy sporttyń  jilik maıyn shaqqan aty kópke tanymal, áıgili sý dobynyń sańlaǵy Asqar Orazalınov búginde bıatlon sportyna  aýysyp ketken eken. Buǵan ne sebep bolǵany aıtpasa da túsinikti shyǵar. Áıgili maman qaıda júrse de júregi men jany sý doby sportynyń qazirgi jaǵdaıyn qatty aýyratynyn aıtady. Qazirgi sý dobynyń toqyraýdy basynan ótkizip otyrǵany kimge de bolsa ótirik emes. Qoldan keler shama joq. Iá, Qazaqstanda sý doby sportyn damytý úshin, Eýropa elderdegideı keshendi sport bazalar kóp bolýy kerek. Qazir Almatydaǵy birdi-ekili  talapqa saı keshender ǵana bar. Árıne, 2 mln-nan astam halqy bar qalaǵa bul árıne, teńizge tamǵan tamshydaı azdyq eteri anyq. Bolashaqta Asqardaı sý dobynyń saıypqyran qazaq jastaryn kórgimiz kelse, aldymen praktıka-metodıkalyq jattyǵýlaryn shyńdaıtyn halyqaralyq deńgeıdegi keshendi sý doby bazalaryn salýymyz kerek. Sonymen qatar, qazir qalalarda dúbirletip sý sýdobynan Qazaqstan birinshiliginiń keskilesken kezdesýleri ótip jatqanyn estimeıtin boldyq. Bul sportqa nasıhattyń jetsipeıtini ókinishti. Buqaralyq túrde osy sportpen aınalsýǵa jol ashatyn bir mehanızm ázirge tabylmaıtyn tur. Memleket tarapynan sý dobyna bóliner qarjy da ońdyrmaı jatqany ol bir másele. Olımpada, álem jarystaryna qatysý úshin eldegi sý sporty ınfroqurylymyna qoldaý jasaýdan kesh qalmasaq eken. Áıtpese, sol Keńes Odaǵy kezindegi almatylyq  «Dınamo» komandasynyń tolaǵaı tabysyn saǵyna eske alýmen ǵana birsydyrǵy qalyppen kúnimiz ótip, tańymyz atyp otyrýy ábden múmkin. Jarqyn bolashaqqa jaqsy kózqaraspen qarasaq jemisin kóretinimiz sóz joq.

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY