Adal eńbektiń abyroıy asqaq

El úshin etken eńbek eshqashan eleýsiz qalamaıdy. Árbir salada óz isine adal, eńbekqor jandar árqashanda kópshiliktiń alǵysyna bólenip, óz ortasyna qadirli bolady. Al sport salasyna kelsek, óz isiniń mamany bolyp bar ǵumyryn sportqa arnap jemisin, jetistigin kórgen adamdardy kórip tánti bolarymyz anyq. Sondaı jannyń biri, biregeıi  marqum Amangeldi Smaǵululy edi.

Amangeldi Smaǵululy 1941 jyly Oral oblysy, Qaratóbe aýdany, Sulýkól aýylynda dúnıege kelgen. Aýylda ótken baldáýren balalyq shaǵynda-aq, Amangeldi aǵamyz saýba qamshy taıaqty at qylyp minip, oıynǵa toımaı shapqylyp júrgen qurby-qurdastarynan  erekshe oqshaýlanyp turatyn, aıbary myqty, batyr júrekti, oıy alǵyr istegen isine jaýapty dara  bala bolyp ósedi. Onjyldyq mektepti aıaqtaǵannan keıin Amangeldi aǵamyz arman qýyp Almatyǵa kelip, Qazaq memelekettik aýylsharýashylyq ınıstýtyna oqýǵa túsedi. Inıstıtýt qabyrǵasynda júrip kúres dese ishken asyn ysyryp qoıatyn talantty jas belgili bapker P.G.Tereщenkonyń qol astynda sambo kúresimen aınalysa bastaıdy. Sportqa da súıispeshilikpen, qumarlyqpen jáne jaýapkerlikpen qarasa ǵana nátıje keletini belgili.

Amangeldi Smaǵululy sport zaldaǵy shúmektep tókken teri men, alǵan betinen qaıtpaıtyn qaısar mineziniń  arqasynda alǵashqy jeńisterine de jete bastaıdy. 1966 jyly sambo kúresinen Búkilodaqtyq birnshilikte aýyr salmaq dárejesi boıynsha baǵyn synaǵan daryndy balýan jeńis bıigen kóterilip altyn júldeger atanady. Sol jeńisi úshin KSRO sport sheberi degen ataqqa ıe bolady. Sol jeńisten keıin Qazaqstanda ótken Stýdetttik oıyndar men Spartakıadalardyń birneshe dúrkin jeńimpazy bolyp, jasy qyryqtyń qyrqasyna kelgenshe bozkilemde  sharshamaı kúresedi. Dara balýannan dana bapkerge aýysatyn kezi kelgende, «Oı kóbeımeı qoı kóbeımeıdi», demekshi, 1968 jyly áli bilim jolyn jalǵastyryp, Almatydaǵy Deneshynyqtyrý ınstıtýtyna oqýǵa túsip, jattyqtyrýshylyqqa túgeldeı bet burady.  О́mirde óz eńbek etken salasynda iz qaldyrý bapker úshin óte mańyzdy. О́mirlik mol tájirbıesin jasóspirim qazaq balýandaryna arnaýdy jón kórgen Amangeldi Smaǵuly  sol kezden bastap jańa býyn talapker jastardy tárbıelýdi qolǵa alady. Bapkerlik joldaǵy eńbegi de baıandy bolyp qazaq kúresi, sambo jáne dzıýdo kúres túrlerinen 30-dan astam sport sheberlerin daıyndap shyǵarady. Osy eńbegi úshin oǵan 1991 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy ataǵy beriledi. О́ziniń eńbek jolyn Qazaq Pedogogıkalyq ınıstıtýtynyń qabyrǵasynan bastaǵan ardager balýan, ardaqty bapker  Almaty  sáýlet-qurylys ınıstýty men T.Rysqulov atyndaǵy memelekettik basqarý jáne ekonomıka ýnıversıtetinde  túrli qyzmetterdi atqarǵan eken. «Teń teńimen tezek qabymen», degendeı, qudireti kúshti qudaı eki birdeı elge tanymal adamnyń ómir jolyn túıistirip, qosyp qoıǵanynyna tań qalmaı qoımaspyz.

Amangeldi aǵamyzdyń jan jary  Lıýııa  Qajyǵalıqyzy Tóleshovany da elimizde bilmeıtin jan joq shyǵar. Lıýııa apaıymyz da mýzyka salasynda dara daýysymen halyqtyń júreginen oryn alǵan ataqty jan, Qazaqstannyń eńbek sińirgen ártisi, kúmis kómeı ataqty ánshi, óner salasynda kóptegen shákirtterin tábıelep shyǵarǵan bilkti ustaz. Al uly Taıman anasyna tartyp, mýzyka  salasynda  «T-Mag» degen rok-djaz mektebiniń elimizde negizin qalaǵan óner tarlany.

«At jaqsysyn maqta, adam jaqsysyn jaqta», demekshi,  osyndaı ómir joly izgilikpen órilgen ardager jan Amangeldi Smaǵululy qazaq sportynda úlken iz qaldyra bilgen tulǵa. Amangeldi Smaǵululyn ári ustaz aǵa ári bozkilemdegi qarsylasy, syrlas  dosy tutatany, kúrestiń úsh túrinen – dzıýdo, sambo jáne qazaq kúresinen sport sheberi, Qazaq SSR eńbek sińirgen jattyqtyrýshysy, Amantaı  Qaraqov aǵamyz aqjaǵaly aǵasy týraly erekshe tolqynyspen saǵyna otyryp oıyn bylaı dep  bildirdi:

 — Amangeldi aǵamyz erekshe týǵan jan edi. О́z isine adal, óz oıyn qoryqpaı, búkpeı aıtatyn batyr dese bolady. Qyzylorda oblysynda ótken  1982jyly 40 jasynda 100 kg salmaqta respýblıka chempıony bolǵany esimnen ketpeıdi. Erekshe symbatty, dosqa adal, aqjarqyn aqkóńil jigit edi. 1980 jyldary brıgadalyq ádispen birneshe bapkerler: Ábilqaıyr Baıbosynov, Seıdolla Qalıev, Naǵyzbek Ordabaev, Oırat Bektaev, Amangeldi Ysmaǵuly jáne men sekildi Qazaqstannyń eńbek sińirgen jattyqtyrýshylary bárimiz birigip  stýdentterdi  Narhozdyń jertólesindegi  sport zalynda jattyqtyrdyq. Sol qaıtalanyp kelmeıtin qyzyqty kúnder esimnen ketpeıdi. Attary aıshyqty bapkerlerdiń barlyǵy ár qoǵamnyń ókilderi edi. «Ilegenimiz bir túıeniń pushpaǵy», demekshi, bárimiz birigip jasaǵan jumysymyzdyń berekesin kórip birge qýanyp, birge júrgen edik, — dep  Dene tárbıesi men sport týraly jaryqqa  shyqqan 8 kitaptyń avtory, professor, ǵalym, ardager balýan Qaraqov Amantaı aǵamyz aǵasy ári dosy Amangeldi Smaǵululy týraly erekshe tolqyp, tebirine  eske aldy.

«Jaqsynyń aty ólmeıdi», demekshi, jaqsynyń esimin ulyqtap jıi eske alý arqyly jasurpaqqa ótkenniń ótkelinen súrinbeı ótken atpal azamattardy  dáripteý jasurpaqtyń paryzy. Sonaý Keńes ókimeti kezinde «Tikkennen gúl, zahardan bal» shyǵaryp, ter tógip tabandy eńbek etken tulǵalardyń esimderin ulyqtaı otyryp, biz jastardyń boıyna patrıottyq sezimderin oıatyp, sport jolynda erinbeı eńbek etýge baǵyt kórsetip tárbıeleımiz.

Mine osy oraıda Respýblıka kúnine oraı,  Almaty oblysy, Eńbekshi qazaq aýdany, Esik eldi mekenindegi Balalar men jasópirimder sport mektebiniń shańyraǵynda dzıýdo kúresinen 2008-2009 jyldary týǵan  jasópirim uldar arasynda Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen jattyqtyrýshy, KSRO sport sheberi Amangeldi Smaǵululy Ismaǵulovty eske alýǵa arnalǵan respýblıkalyq jarys bolyp ótti.

Aıtýly alaman dodaǵa elimizdiń 5 oblysynan  200-ge jýyq jasóspirim balýandar kelip qatysty. Bul jarys ekinshi jyl jalýan kóterse de  az ýaqyt ishinde kóptegen talantty balalardyń tusaýyn kesken jarys bolyp, el ishinde aıtylyp keledi. Sol sebepten Almaty oblysy sport basqarmasynyń jyltizbeginen oryn alyp, dástúrlik sıpatqa ıe bolǵan týrnır qataryna qosylǵan. Sonymen jarystyń saltanatty ashylýyna kelgen qurmetti qonaqtardyń arasynda professor, Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen jattyqtyrýshy Amantaı Qaraqov, Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen jattyqtyrýshy, KSRO sport sheberi  Jeksenbaı Salamatov, Amangeldi Smaǵululynyń tól shákirtteri, KSRO sport sheberleri Nurlan Jaqsylyq, Halyq Qojahmet, Jalyn Muqataev, Erlan Qazybek pen osy jarystyń jaqsy deńgeıde ótýine zor yqpal kómegin jasap, sport shańyraǵyn ázirlep bergen Abaı Syrǵabaevtar ardager balýandy eske alý jarysyna kelgen balýandarǵa jaraqatsyz jekpe-jekter men  jeńis tiledi. Jarystyń saltanatty ashylýy aıaqtalǵannan keıin balýandar beldesýleri jalǵasyn tapty.

Sonymen jarysqa kelip kún uzaq bozkilemde jeńis úshin bar sheberlikterin salǵan balýandardyń arasynan topjarǵandardyń da esimderi belgili boldy. 50 kelide Talant Tileýǵazın, 55 keli salmaqta Saıan Nurmuhambet, 60 kelide Álıjan Saparǵalıev, 66 kg salmaq dárejesinde Dıas Japar, 73 kelide Álıjan Ermek, 81 kg-de Erasyl Bolatbek, 90 kelide Abylaı Serik men 90 keliden asa salmaqta  Erasyl Sátinbek jarys jeńimpazdary atandy.

Aldaǵy jyly bul jarystyń uıymdastyrýshylar alqasy  qatysýshy komandalardyń geografııalyq  kólemin jaqsarta túsýdi jolǵa qoıypty. Kim bilsin erteńgi kúni Eldos Smetov sekildi Olımpıada chempıondary osyndaı alaman jarysqa túsip jatqandardyń arasynan shyǵyp jatsa, tógilgen ter, tolassyz eńbektiń  aqtalǵany emes pe.

Aqyn ORDABAIULY,

ALMATY