قياعا قانات قاقتىرعان قايراتكەر

قالي جالماعامبەت ۇلى تۋرالى ءبىر ۇزىك سىر

وتكەن عاسىردا قازاق دالاسىنان جاستايىنان ەڭبەككە ارالاسىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ قايناعان ورتاسىندا ءجۇرىپ، جاس بولسا دا باس بولا بىلگەن كوپتەگەن قايراتكەردىڭ شىققانى بەلگىلى. سولاردىڭ ءبىرى – ءبىز ءسوز ەتكەلى وتىرعان قالي جالماعامبەت ۇلى ەدى.

ول 1935 جىلى تورعاي دالاسىندا كومسومول ۇيىمدارىن قۇرىپ، ەلدىڭ ساۋات اشۋىنا، اشارشىلىقتان كەيىنگى كەزدە مالدى ساقتاپ قالۋعا، ەمدەۋگە كوپ ەڭبەك ەتكەن ازامات بولاتىن.

قالي جالماعامبەت ۇلى 1912 جىلى تورعاي وبلىسى تورعاي ۋەزىندە ەكىدىڭ دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن (قازىرگى قوستاناي وبلىسى ارقالىق قالاسىنا قاراستى ەكىدىڭ اۋىلى). اكەسى جالماعامبەت ەلدەس ۇلى مەن اناسى ءباتيما زەرەك بالاسىن اۋىلدىڭ مولداسىنا اپارىپ، سودان ول حات تانىپ، ساۋات اشۋ مەكتەبىندە وقىپ وسكەن. قاليدىڭ كەنجالى، سەرالى، ەرالى، وسپان اعالارىنان كەيىن اپاسى اينەك پەن كەنجەباي دەگەن ءىنىسى بولدى.

قالي اتامىز 1926 جىلى اۋىلدىڭ ساۋات اشۋ مەكتەبىندە وقىپ، قوعامدىق ومىرگە ەرتە ارالاستى. كوزى اشىلىپ، ءومىردى جەتە تۇسىنگەن ول 1934 – 1936 جىلدارى قوستاناي قالاسىنداعى ۆەتەرينارلىق مال دارىگەرلەرىك فەلدشەرلىك كۋرستى وقىپ، تۋعان جەرگە اسىل ارماندارىن ارقالاپ قايتادى. ەل بولسا ول كەزدە وقىعان ازاماتتارعا ءزارۋ. ول كەلىسىمەن جاستار اراسىندا جۇمىس جۇرگىزىپ، تورعاي بويىنشا تالاپتى جىگىتتەردىڭ  باسىن بىرىكتىرگەن العاشقى باستاۋىش كومسومول ۇياسىن قۇرادى. وسى كەزدە قالادا ساۋاتى اشىلعان سالاۋاتتى ازاماتتىڭ توڭىرەگىنە № 5 جانە № 8 اۋىلدىڭ جاستارى توپتاسادى. بۇل ۇيىمعا بارلىعى 28 ادام قابىلدانعان. وعان ناقىپ تىنىمباەۆ، نادريا تولەنوۆ، باپاش جاماقوۆ، ءابىل نۇرمانوۆ، شاياحمەت الماعامبەتوۆ، كەنجەباي جالماعامبەتوۆ، مۇقات، مىرعالي نۇرماعامبەتوۆتەر، مولداعالي حاسەنوۆ، ەسكەندىر اياپبەرگەنوۆ پەن باسقا دا ازاماتتار مۇشە بولعان. وسى جاستار ەلدى-مەكەن، قونىستى جەرلەردە بىرقاتار ساياسي جۇمىستار جۇرگىزىپ، سەرىكتىكتەر 1934 – 1936 جىلدارى كولحوزعا بىرىكتى. قالي جالماعامبەت ۇلى «كەڭتۇبەك»، «كەڭارال»، «جاس تىلەك» كولحوزدارىندا قىزمەت اتقارعان. 1938 جىلى ماسكەۋدە بۇكىلوداقتىق  اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسىنە قاتىسىپ، كۇمىس بەلگىمەن ناگرادتالعان. 1939 جىلى كسرو جوعارى كەڭەسىنە سايلاۋ كەزىندە ول اتالعان ەلدى-مەكەندەردە وتكەن سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت ەتتى. وسى جەرلەردە سايلاۋ وتكىزگەن.

1939 جىلى قىزمەت بابىمەن مويىلدى، ءدامدى كولحوزدارىنا بارىپ، 1942 جىلعا دەيىن سول جەرلەردە جۇمىس ىستەدى.  سول كەزدە ول 15 كولحوزدى ارالاعان. 1942 جىلى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، حات-حابارسىز كەتكەن.

ق.جالماعامبەت ۇلى جەتى اعايىندى كىسىنىڭ بەسىنشىسى بولعان دەدىك. جالماعامبەت اۋلەتىنەن سەرالى، ەرالى، وسپان، قالي، كەنجەباي جانە ءۇيدىڭ ۇلكەنى كەنجالىدان تۋعان ومار اتامىز مايدانعا اتتانعان. ءبىر ۇيدەن سوعىسقا بارعان التى ازاماتتىڭ ۇشەۋى ەلگە ورالعان. قالي سوعىسقا كەتكەندە ۇيدە ايەلى زىقىش، بالالارى شالاباي، ءدامدى مەن تامارا قالعان.  سوڭعى ەكەۋى جاس قايتتى. ال شالاباي قالي ۇلىنان سەگىز بالا تاراعان. ولار – ماليكە، جاڭبىرشى، تيىشتىق، كادىرباي، قونىسبەك، جالعاسبەك، گۇلميرا، باقىتبەك.

ونىڭ نەمەرە ءىنىسى كەنجەباي جالماعامبەت ۇلىنىڭ كومسومول ۇيىمىنا مۇشە بولعانىن ايتتىق.  اتامىز كەزىندە اكەم جۇمابەك ومار ۇلى كەنجالينگە ايتقان اڭگىمەسىندە:

–مەن 1934 جىلى كومسومولعا قابىلداندىم. ءبىزدىڭ ۇيىم «كەڭتۇبەكتەگى» قىزىل ۇيدەگى كلۋب پەن كونتوردا بولدى. قالي اعام ءوز ىسىنە اسا جاۋاپتىلىقپەن قارايتىن. ول كۇن-ءتۇن دەمەي، 15 كولحوزدى ارالاپ، تىڭباي جۇمىس ىستەيتىن. ونىڭ نەگىزگى ماماندىعى مال دارىگەرى بولدى. جاسىنان مالدى اۋىلدا وسكەن ونىڭ ءومىر تاجىريبەسى مەن مال دارىگەرلىك تەحنيكۋمدا وقىعاندىعى ءبىلىمىن ۇشتاپ، ماماندىعىنا دەگەن قۇشتارلىعىن ارتتىرا ءتۇستى. ول ەمدەگەن مال تەز ايىعىپ، قاتارعا قوسىلاتىن. قالي اعامىز ءوز جۇمىسىن جان-تانىمەن بەرىلىپ ىستەيتىن. ءسويتىپ، ول كومسومول جۇمىسى مەن ءوز ماماندىعىن قاتار الىپ ءجۇردى. جاس جىگىت ەل اراسىندا ۇلكەن بەدەل، سىي، قۇرمەتكە يە بولدى. وسى ەڭبەگى باعالانىپ، ول ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلوداقتىق  اۋىل شارۋاشىلىعى كورمەسىنە جىبەرىلگەن، – دەگەن ەدى كەنجەباي جالماعامبەت ۇلى اتامىز.

P.S. تورعاي دالاسىندا العاشقى كومسومول ۇياسىن قۇرىپ، ودان تالاي جىگەرلى، تالانتتى جاستاردىڭ قاناتىن قاقتىرىپ، ۇشىرعان قالي جالماعامبەت ۇلى تۋرالى قىسقاشا مالىمەت وسى. بۇل كىسى تۋرالى كەزىندە اكەم، قوعام قايراتكەرى جۇمابەك ومار ۇلى كەنجالين ءباسپاسوز بەتتەرىنە جازعان بولاتىن. ال وسى مالىمەتتەردى مەن اكەمنىڭ ءوز اۋىلىندا، بۇرىنعى تورعاي وبلىسى ارقالىق اۋدانىنا قاراستى قايىڭدى قوي سوۆحوزىندا كوزكورگەن كىسىلەرمەن كەزدەسىپ، جازىپ العان دەرەكتەرىنەن الدىم. اكەم ونى 1970 جىلدارى جازىپ الىپتى. قازىر ۇيدە سول قولجازبالار ساقتاۋلى.

سول كەزدە اكەم قالي جالماعامبەت ۇلىنىڭ ولەڭدەرىن دە جازىپ العان ەدى. وسى ولەڭدەردى ول 40 جىلدان استام ۋاقىت ساقتاپ كەلگەن.

قانشايىمعا

 

حات جازىپسىڭ، قالقام مەنىڭ قانشايىم،

جاتسام – تۇرسام  سەندەردى كوپ ويلايمىن

قايىرلى ەتسىن  بۇل ناۋبەتتىڭ اقىرىن

جاردەم بەرسىن جاراتۋشى قۇدايىم،

 

قايعىرماڭدار قاپالانىپ قاراعىم،

كوپكە بىردەي بۇل جۇمىستار شىراعىم،

امان بولساڭ بىزدە  ەلگە بارامىز

گۇل جاپىراق كولدەن شىققان قۇراعىم.

 

اماندىقتا حاتقا سالىپ تۇرىڭدار،

ۋايىم مەن  قاپالىقتى جويىڭدار،

مەن ارالاپ ەلدى امان  كەلگەنشە

جاقسى جايلى  اماندىقپەن تۇرىڭدار.

 

*                             *                      *

جەكسەنبى  كۇن ۇيدەن حاتتى  العانمىن

اماندىقتى وقىپ ەستىپ  قانعانمىن

جاڭا ءبىلدىم  گۇل جاپىراق سەندەردى

سۇيەنىمسىز جىلاۋمەنەن قالعانىن.

 

كەلگەن حاتتى جازعان كىم، – دەپ وقىدىم،

وقىعان سوڭ شىركىن كوڭىلىم تولقىدىم،

 

اناما

حات جازامىن اناما،

تىلەگىڭ قابىل بولا ما؟

قاليداي بالاڭ جارالى

كورۋگە اللا جازا ما؟

 

تارشىلىقتا جازعانىم،

ەسىمنەن  تانىپ قالعانىم.

وسى حاتتان بىلەرسىڭ

بالاڭنىڭ سىرقات بولعانىن.

 

وسىرگەن تۋعان اناما

ۋايىمداپ جىلاما

مۇندايدا زامان كەز بولدى

قارتايعان اجە شاعىندا.

 

كورگەنشە، اجە،  امان بول!

وڭعارىپ اللا بولسا جول

ولاي بۇلاي بوپ كەتسەم

تۋعاندا انا ريزا بول!

 

كوز جاسى اقىل – ايلا  ءبىر قۇدايىم،

اۋىرلىق باسقا تۇسسە  جۇرگەن سايىن

 

قايعىلى وسى كۇنى مەنىڭ ەلىم

سايرانداپ  قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جەرىم

بالاسى اقنازاردىڭ سەن دە ەسەن بول،

تۋماساق تا تۋعانداي بولعان ەلىم.

 

كەلگەن حاتتى  جازعان  كىم، – دەپ وقىدىم،

وقىعان سوڭ شىركىن كوڭىلىم تولقىدىم

سوندا ءبىلدىم  گۇل جاپىراق سەندەردى

جاس بالاپان ۇياسىندا قالعانىن.

 

*                             *                      *

 

جاسىما 28 بيىل كەلدىم

سايرانداپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جەرىم

ءتورت جىلداي تۋىستاردان بولەك ءجۇرىپ

قوشتاسىپ مەن كەتپەدىم تۋعان جەرىم

 

بەت الىپ ارمياعا كەتىپ بارام،

جىلايدى ۋايىمداپ قاتىن، بالام

ءتورت جىلداي تۋىستاردان بولەك ءجۇرىپ

قوشتاسىپ مەن كەتپەدىم قايران انام!

 

قالعاسىن كىسى ەلىندە ويعا قالام،

ىلگەرى ۇزامايدى باسقان قادام

شالاننىڭ «كوكە» دەگەن داۋىستارى

كەتپەيدى ۇزاعىنان قۇلاعىمنان.

 

سارىتورعاي  حوش-ەسەن بول وسكەن جەرىم،

كىر جۋىپ كىندىگىمدى كەسكەن جەرىم،

ساپارعا ەكىتالاي كەتىپ بارام

كورەم بە، كورمەيمىن بە قايران ەلىم.

 

ارتىمدا اعايلار بار جيناپ الار،

تارشىلىق ۋاقىتتا تۋىس تا بار،

اعايلار ەسەن امان ۇيدە بولسا،

قولعا الىپ سەميانى باعىپ قاعار.

 

پوەزعا ءمىنىپ الدى وڭكەي جاستار،

كىشىنى ۇلكەن اعا كارى جاستار،

جىگىتتەر  ەل مەن جەرگە امانداسىپ

بۇرشاقتاي تيىلادى كوزدەن جاستار!

 

پوەزعا  اكەپ ءبارىمىزدى مىنگىزدى،

كەمىسى جوق ءبارىن داعى جۇرگىزدى.

زار جىلاعان داۋىسىنان حالىقتىڭ

ءبىر ۋاقىتتا جەر مەن كوككە  كۇڭىرەندى.

 

كوميسسيا سەميزوردان قارادى،

كەمىسى جوق ءبارى-داعى جارادى

15 يۋن كۇنى اپارىپ

كاپيتاندار قاتار قويىپ سانادى.

 

دايىنداعان داستان كەنجالين

(قالي جالماعامبەت ۇلىنىڭ فوتوسۋرەتى)

(قالي جالماعامبەت ۇلىنىڭ تولقۇجاتى)

(ۆەتفەلدشەر قالي جالماعامبەت ۇلى باستاعان توپتىڭ اكتىسى)