تۇسىمە كۇرەس كىرمەيدى – الەكساندر كارەلين

جاقىندا استاناعا گرەك-ريم كۇرەسىنەن وليمپيادانىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى، توعىز دۇركىن الەم جانە ون ەكى دۇركىن ەۋروپا چەمپيونى، رەسەي باتىرى، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى الەكساندر كارەلين كەلىپ، ۇلتتىق وليمپيادا كوميتەتىندە جاس سپورتشىلارمەن كەزدەسكەن ەكەن. مەن اتاقتى بالۋانمەن وسىدان 13 جىل بۇرىن كەزدەسىپ، ءوزىم جۇمىس ىستەگەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە از-كەم سۇحبات الىپ ەدىم. سول كەزدە كارەلين ۇمىتپاسام، گرەك-ريم كۇرەسىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كۋبوگى ءۇشىن وتكەن حالىقارالىق تۋرنيرگە ايگىلى بالۋان داۋلەت تۇرلىحانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن كەلگەن بولاتىن. بۇل تۋرنير «داۋلەت» سپورت كەشەنىندە بولدى. وسى جارىستا سپورت تاريحشىسى قىدىربەك رىسبەك اعامىز ەكەۋمىز اتاقتى بالۋانمەن سويلەسىپ، ودان تۋرنير بىتكەن سوڭ وڭاشادا كەزدەسىپ، اڭگىمەلەسۋگە كەلىسىمىن الدىق.

تۋرنيردەن كەيىن قىدىربەك اعانىڭ اۆتوكولىگىمەن Beijing Palace Soluxe Hotel Astana قوناق ۇيىنە باردىق. سول جەردىڭ فويەسىندە كەشكى ساعات 23.00-دە رەسەيدەن كەلگەن ايگىلى مەيمانمەن كەزدەسىپ، سۇحباتتاستىق. قىدىربەك اعامىز «قازاق سپورتى» گازەتىنە، مەن «ەگەمەن قازاقستان» باسىلىمىنا سۇراقتارىمىزدى قويىپ، ينتەرۆيۋدى تاسپاعا جازىپ الدىق. سول كۇنى ۇيگە كەش قايتتىم. ۇيگە كەلە سالىسىمەن قولىما قالام الىپ، ديكتوفونداعى اڭگىمەنى قاعازعا ءتۇسىرىپ، تاڭەرتەڭ گازەتكە بەردىم. سول شاعىن سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىن. ويتكەنى، از دا بولسا دا اتاقتى ادامنىڭ تابيعاتىن، مىنەزىن اشۋعا تىرىستىم.

سونىمەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە 2010 جىلى 10 شىلدەدە شىققان ماتەريال وسى.

جاقىندا استانادا قالا كۇنى قارساڭىندا گرەك-ريم كۇرەسىنەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كۋبوگى ءۇشىن وتكەن حالىقارالىق تۋرنيرگە ايگىلى بالۋان داۋلەت تۇرلىحانوۆتىڭ شاقىرۋىمەن وليمپيادانىڭ ءۇش دۇركىن چەمپيونى، بىرنەشە دۇركىن الەم جانە ەۋروپا چەمپيونى، رەسەي باتىرى، مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى الەكساندر كارەلين كەلىپ، بالۋانداردىڭ قازىرگى بابى مەن ولاردىڭ الداعى كەزدە ماسكەۋدە وتەتىن الەم چەمپيوناتىنا دايىندىعىمەن تانىسىپ قايتقان بولاتىن. سول كەزدە اتاقتى بالۋانمەن كەزدەسىپ، ونىمەن اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.

– ءسىز استاناعا ءجيى كەلىپ تۇراسىز عوي. وسى جولعى ساپارىڭىز قالا كۇنى قارساڭىندا وتكەن تۋرنيرگە سايكەس كەلىپ تۇر ەكەن. الدىمەن كاسىبي ماماننىڭ كوزىنشە ءتۋرنيردىڭ قالاي وتكەنىن جانە وندا قازاق بالۋان­دارىنىڭ قالاي ونەر كورسەتكەنىن ايتىپ بەرسەڭىز.

– جىگىتتەردىڭ ءبارى جاقسى كۇرەستى. اسىرەسە، ماعان سىزدەردىڭ 84 كيلو سالماقتاعى الزاحور وزديەۆتىڭ كۇرەسى ۇنادى. اۋىر سالماقتاعىلار دا جاقسى قىرىنان كورىندى. قازاقستان كومانداسى جاقسى. باس باپكەر مۇراتبەك قاسىمحانوۆ ءوزىنىڭ جانىنا قۇراماعا لايىقتى جىگىتتەردى جيناپتى. كوماندانىڭ باپكەرلەرى دە ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىسا الادى ەكەن. بۇل – بالۋاندار ءۇشىن اسا ماڭىزدى. ويتكەنى، كوماندادا بىرلىك بولماسا بالۋاندار ءۇشىن قيىن بولادى. سوسىن سىزدەردە بالۋاننىڭ باپكەرگە تولىق باعىناتىنى جاقسى ەكەن. بۇل تۋرنير استانا كۇنىمەن بىرگە تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قۇرمەتىنە ارنالىپ، ءوزىنىڭ جاس كەزىندە كۇرەسكەن جارىسى بويىنشا مەرەيتوي قارساڭىندا وتكىزىلگەنىن دۇرىس دەپ سانايمىن. ماعان وسىنداي كۋبوكتىك تۋرنيرلەر ۇنايدى. ولار تەز وتەدى، بىرنەشە كۇنگە سوزىلمايدى، سوسىن ەشكىمدى دە شارشاتپايدى. وسى تۋرنيردە ماعان بەلدەسۋلەر ۇنادى. ءبىزدىڭ نيكيتا مەلنيكوۆ تە جاقسى كۇرەستى.

– قازىرگى بالۋانداردىڭ كۇرەسىنە قاراپ قانداي اقىل-كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟

– بالۋاندارعا ما؟ جوق، ەشقانداي كەڭەسىم جوق. بارلىق كەڭەس، اقىل ادىستەمەدە جاتىر. باپكەرلەردىڭ كەڭەستەرىنە دە ءجيى قۇلاق ءتۇرۋ كەرەك. ال بالۋاندار ءۇشىن ەڭ باستى كەڭەسشى – ءتارتىپ. ءتارتىپتى اۋىزبەن جەتكىزۋگە بولمايدى. مەنىڭ ويىمشا، ادام ءبارىن وزىنەن باستاۋ كەرەك. كوپ ەڭبەكتەنىپ، مىندەتسىنبەي جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، باپكەردى تىڭداي ءبىلۋ كەرەك. ەگەر بالۋان كۇرەستە اقىلمەن جۇمىس ىستەپ، كوپ ەڭبەكتەنەتىن بولسا، ول كوپ جاعدايدا بيىك بەلەستەردەن كورىنەتىن بولادى.

. – ءسىز سپورتتا جۇرگەندە وزىڭىزگە وسىنداي تالاپتار قويدىڭىز با؟

– ارينە.

– قازىر دە سولاي ما؟ وزىڭىزگە قاتال بولا الاسىز با؟

– ءيا، بىلەسىز بە، ەگەر وزىڭە قاتال بولماساڭ، باسقا ادامدارعا سونداي تالاپ قويۋعا حاقىڭ جوق دەپ ويلايمىن.

– وتباسىڭىز جايلى ايتساڭىز. بالالاردان نە تالاپ ەتەسىز؟

– وتباسىمدا مەن بارلىق ادامدار سياقتىمىن. بالالارعا مەنىڭ جولىمدى قۋسىن دەپ تالاپ قويمايمىن. ادام بىرەۋدىڭ اتىمەن جۇرمەۋ كەرەك. ولار وزدەرىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىمەن ماقتانسا، سونىمەن ومىردە ءوز ورىندارىن تاپسا دەيمىن. ءبىزدىڭ وتباسىمىزدىڭ قاعيداسى – ءار كۇن اۋلەتتىڭ شەجىرەسىنە ۇلەس قوسۋ ءۇشىن ءوز بەتىمەن ەڭبەكتەنىپ، تابىستارعا جەتۋى كەرەك. مەنىڭ ولگا ەسىمدى زايىبىم، ءۇش بالام بار. ۇلدارىمنىڭ اتى – دەنيس، يۆان. قىزىمنىڭ اتى – ۆاسيليسا.

– ءسىز العاش رەت 1985 جىلى جاستار اراسىندا وتكەن الەم چەمپيوناتىن جەڭىپ العاننان كەيىن، 1988 جىلى تۇڭعىش رەت كسرو چەمپيونى اتانعانىڭىزدى بىلەمىز. كەڭەس وداعىنىڭ چەمپيونى بولۋ ول كەزدە الەم چەمپيونى اتاعىنان دا بيىك مارتەبە ەدى عوي. وسى باسەكەدە ءسىزدى اۋىرىپ، ىستىعى كوتەرىلىپ كۇرەستى دەيدى. سودان كەيىن بولعان تاعى كوپتەگەن جارىستاردا ءسىز جاراقاتتارىڭىزعا قاراماي كىلەمگە شىعىپ، ءبارىن جەڭىپ ءجۇردىڭىز. سول كەزدەرى كۇرەستى تاستاپ كەتۋ جونىندە ەشكىم ەشتەڭە دەگەن جوق پا؟

– جوق، ونداي بولعان جوق. مەن 1981 جىلى نوۆوسىبىردەگى ەلەكتروتەحنيكالىق ينستيتۋتتىڭ كۇرەس سەكتسياسىنا قالاي كەلدىم، سولاي سپورتتان كەتكەنگە دەيىن كۇرەس زالدارىنان شىققىم كەلمەدى. مەنىڭ جالعىز باپكەرىم بولدى. ول – ۆيكتور ميحايلوۆيچ كۋزنەتسوۆ. ال جاراقات تۋرالى ايتسام، كسرو چەمپيوناتىنان كەيىن، 1988 جىلى ەۋروپا چەمپيوناتىندا تىزەدەن جاراقات العان بولاتىنمىن. سودان كەيىن قابىرعام سىندى، باسقا دا جاعدايلار بولدى. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە مۇنداي وقيعالار كوپ بولاتىن. قازىر دە بار عوي. مىسالى، ۆيكتور ميحايلوۆيچ يگۋمەنوۆ قابىرعاسىن سىندىرىپ، باسىنان جاراقات السا دا كۇرەسىپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن. سونداي-اق، نيكولاي فەدوروۆيچ ءبالبوشيندى دە ايتا الامىن. ال ميحايل گەرازيۆيچ ءمامياشۆيليدىڭ (رەسەي كۇرەس فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى) حاباروۆسكىدە وتكەن جارىستا قابىرعاسىن سىندىرىپ، قينالىپ جاتقانىن كورگەنمىن. سودان كەيىن ول وليمپيادا چەمپيونى اتاعىن جەڭىپ الدى. جاراقات الىپ كۇرەسۋ – ومىرىڭدەگى ماڭىزدى وقيعا ەمەس. مەنىڭ ومىرىمدە ەڭ ماڭىزدىسى، ۇلتتىق قۇراماعا ىلىگىپ، جارىستارعا قاتىسۋ بولدى.

 – سىزدەن وسى جايىندا سۇراعانىم، ءسىبىردىڭ مىنەزىن بىلگىم كەلگەنى عوي. ءسىز ءۇشىن سىبىردەن شىققان وليمپيادا، الەم چەمپيوندارىنىڭ مىنەزىندە ەرەكشەلىك بولدى ما؟

– ءسىبىردىڭ مىنەزى دەگەنىمىز – وزىنەن ءار نارسەنى تالاپ ەتۋ، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋ، باسقالارعا تالاپ­شىل بولۋ. ال ءبىزدىڭ وڭىردەن مەنەن باسقا بياتلوننان ءتورت دۇركىن وليمپيادا چەمپيونى الەكساندر تيحونوۆ، سەمسەرلەسۋدەن ءۇش دۇركىن وليمپيادا چەمپيونى گريگوري كيريلەنكو مەن ستاس پوزدنياكوۆ شىققان.

 – سپورتتان دەر كەزىندە كەتتىم دەپ ويلايسىز با؟

– 2000 جىلعى وليمپياداعا سوڭعى رەت قاتىساتىن جارىسىم دەپ دايىندالعانمىن. قازىر سوعان قاتىسپاۋ كەرەك ەدى دەپ ويلايمىن. سول وليمپيادادا ادەمى كەتە المادىم… ءار نارسەنىڭ ءوز ۋاقىتى بولادى ەكەن.

– سودان كەيىن ءسىز گاردنەرمەن بەيجىڭ وليمپياداسىندا كەزدەستىڭىز عوي. نە تۋرالى اڭگىمەلەستىڭىزدەر؟

– وليمپيادادا ەكەۋىمىز كوممەنتاتور بولدىق. ول ءوز ەلىنە، مەن ءوز ەلىمە جارىستان كوممەنتاري بەرىپ وتىردىق. سودان كەيىن ول مەنەن سۇحبات الدى.

 – ال ءسىز ودان؟

– جوق، مەنىڭ وعان سۇراعىم بولعان جوق.

 – ءسىز قازىر تۇسىنگەن نارسەنى بۇرىن تۇسىنبەگەن كەزدەرىڭىز بولدى ما؟

– قازىر كوپ نارسەنى ءتۇسىندىم. ادام الدىمەن ادام بولىپ، ءار نارسەنى سابىرمەن شەشۋى كەرەك ەكەن. سوسىن ء“سىز ۇلىسىز”، “سىزدەن ارتىق ەشكىم جوق”، “سىزدەن ارتىق ەشكىم ايتا المايدى”، “قۇرمەتتى قوناق” دەگەن سوزدەر ادامدى مورالدىق تۇرعىدان وسىرمەيدى، كەرىسىنشە، قۇرتىپ جىبەرە مە دەپ ويلايمىن.

 – ءسىزدى كىتاپتى كوپ وقيدى دەيدى. قازىر قانداي كىتاپتار وقىپ ءجۇرسىز؟

– ءارتۇرلى كىتاپتار وقيمىن. چەحوۆ، دوستوەۆسكي، كۋپرين…

 – تولستوي…

– جوق، تولستويدى ايتا المايمىن. سوڭعى وقىعان كىتابىم – “تسيتادەل” بولدى. ودان كەيىن “جيزنەوپيسانيە گولدا مەيەر”، لەماركتىڭ “جيزن ۆزايمى” دەگەن كىتاپتارىن وقىپ شىقتىم.

 – داۋلەت بولات ۇلىمەن كوپتەن بەرى تانىسسىزدار عوي. قازاقستاننان شىققان ادامداردىڭ اراسىنان تاعى كىممەن جاقسى تانىسسىز؟

– اناتولي يۆانوۆيچ كولەسوۆ – وتە جاقسى كىسى، مادەنيەتتى، ورەسى بيىك ادام. ۆالەري گريگورەۆيچ رەزانتسەۆپەن دە اڭگىمەلەسكەن قىزىق. ال داۋلەتپەن جاسىمىز سايكەس بولعاندىقتان جاقسى ارالاسامىن. تاعى بىكوۆ، نازارەنكو، مەلنيچەنكو، ماتۆەيمەن بايلانىس جاساپ تۇرامىز.

 – ىرىمعا سەنەسىز بە؟

– سەنۋگە بولاتىن جاعدايدا عانا. ەگەر كۇن قاتتى ىسىسا، جاڭبىر جاۋادى دەگەن سياقتى.

 – ءسىزدى دەپۋتاتتىق توسبەلگى تاقپايدى دەيدى. سول راس پا؟

– مەن ەشقاشان دا وردەن، كەۋدەبەلگى تاعىپ كورگەن ەمەسپىن. حالقىمنىڭ جادىندا وسىنداي قالپىممەن ساقتالعىم كەلەدى.

 – قولىڭىزعا قاراپ وتىرمىن، ساعات تا تاقپايدى ەكەنسىز.

– ساعات تاعۋ مىندەت ەمەس. ۋاقىتتى ۇيالى تەلەفوننان ءبىلىپ تۇرامىن. ماسكەۋدىڭ ەمەس، ءنوۆوسىبىردىڭ ۋاقىتىمەن جۇرەمىن.

 – “جۇلدىز اۋرۋىمەن” اۋىرىپ كوردىڭىز بە؟

– العاش رەت وليمپيادا چەمپيونى بولعاندا ومىردە بارىنە جەتتىم دەپ ويلادىم. ءبىر كۇنى ۇشاقتا وزىمشە اقىل ايتىپ وتىرعانىمدا باپكەرىم ۆيكتور كۋزنەتسوۆ: ء“ۇش دۇركىن وليمپيادا چەمپيونى الەكساندر مەدۆەد سەنىڭ ورنىڭدا نە ىستەپ وتىراتىن ەدى، سونى ايتايىن با؟” دەگەنىندە ءوز-وزىمە كەلدىم.

– تۇسىڭىزدە كۇرەستى ءجيى كورىپ تۇراسىز با؟

– جوق، كورمەيمىن دەسەم بولادى. ويتكەنى، كۇرەس زالدارىنا بارىپ، كىلەمدى ءجيى سيپاپ جۇرەمىن.

 – اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

اڭگىمەلەسكەن  داستان كەنجالين.

 P.S. 130 كگ. سالماققا دەيىن ءۇش دۇركىن (1988، 1992، 1996) وليمپيادا چەمپيونى الەكساندر كارەلين توعىز رەت الەم چەمپيوناتىن (1989 – 1991، 1993 – 1995، 1997 – 1999)، ون ەكى رەت ەۋروپا چەمپيوناتىن جەڭىپ العان. سونىمەن بىرگە ول 2000 جىلى وليمپيا ويىندارىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، 1988 جىلى جاستار اراسىن­داعى الەم چەمپيونى، 1988 – 2001 جىلدار ارالىعىندا 13 دۇركىن كسرو جانە رەسەي چەمپيونى اتانعان. ول 1988 جىلعى وليمپيا ويىندارىنىنىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا كسرو-نىڭ، 1992 جىلى تمد-نىڭ، ال 1996 جىلى ءوز وتانى – رەسەيدىڭ جالاۋىن الىپ شىققان. ال وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا حالىقارالىق اۋەسقوي كۇرەس فەدەراتسياسى كارەلينگە گرەك-ريم كۇرەسىنەن حح عاسىردىڭ بالۋانى اتاعىن بەردى.